responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1583

 

بَکتُغدی / بکتقدی (بَک + تُغدی = بیگ زاده ، بزرگ زاده )، حاجب و سالار غلامانِ سلطان محمود و مسعود غزنوی . منابع به زندگی و چگونگی ورود او به دستگاه سلطان محمود اشاره ای نکرده اند؛
همین قدر می دانیم که در زمان سلطان محمود، منصب حاجبی و سالار غلامان را داشته است و پس از درگذشت سلطان ، نخست به خدمت محمد، پسر سلطان محمود، در آمده اما در 421، هنگام لشکرکشی مسعود به غزنین ، برای به دست آوردن قدرت ، همراه بسیاری از امیران سلطان محمود به مسعود گرویده است (بیهقی ، ص 94). ظاهراً بکتغدی در دربار سلطان مسعود در ردیف صاحب منصبان درجه اول بوده ، چرا که به روایت تاریخ سیستان (ص 363)، در422 امارت و خطبه به نام وی کردند. از نوشته های بیهقی که همدورة بکتغدی بوده ، بر می آید که وی در اوایل کار بر سلطان واطرافیانش نفوذ زیادی داشت ؛
چنانکه سعایت او از اَریارق ، حاکم هندوستان ، و غازی آسیغتگین ، سالار لشکرش ـ که چندی به عنوان گروگان در غزنین به سرمی بردندـ باعث کشته شدن آنان شد (بیهقی ، ص 285 به بعد). همچنین در 425، بکتغدی با همدستی سوری و بوسهل زوزنی برای به دست آوردن اموال مظفر طاهر، حاکم پوشنگ ، وی را به کشتن داد (همان ، ص 562). با اینکه سلطان دستور داد تا بکتغدی را تازیانه بزنند و از او اقرار بگیرند، وی همچنان صاحب منصب بود و

در لشکرکشیهای سلطان شرکت می جست . در 426، که در لشکرکشی سلطان مسعود به گرگان و آمل شرکت داشت ، بدون اجازة سلطان همراه برخی از غلامانش به اهالی دهی در نزدیکی آمل حمله برد و پس از غارت و کشتار به اردوی سلطان بازگشت (همان ، ص 601ـ602). در همان سال و با قدرت یافتن سلجوقیان و دست اندازی آنان بر قلمرو غزنویان ، سلطان مسعود سپاهی کامل به سرکردگی بکتغدی و حسین علی میکاییل به نسا فرستاد. بکتغدی ، که ظاهراً تمایلی به نبرد با ترکمانان نداشت ، برای شرکت نکردن در جنگ ، بهانه هایی آورد اما سلطان نپذیرفت (همان ، ص 625ـ627). با شدت یافتن نبرد و برتری سلجوقیان ، بکتغدی گریخت اما خواجه حسین علی ایستادگی کرد و اسیر شد و بکتغدی با زحمت زیاد خود را به سلطان رساند (گردیزی ، ص 430؛
بیهقی ، ص 629ـ632). سلطان ، با وجود خشم زیاد، این بار نیز او را بخشود (بیهقی ، ص 635). منهاج سراج (ج 1، ص 248ـ249) به اشتباه این نبرد را در 420 ضبط کرده است .

با وجود نافرمانیهای بکتغدی ، سلطان مسعود در 428 ولایت مرو را، که به نوشتگین تعلق داشت ، به بکتغدی داد و دو سال بعد نیز دختر وی را به عقد پسرش ، مردانشاه ، درآورد (بیهقی ، ص 690ـ691). پس از آن ، بکتغدی همراه سلطان مسعود برای جنگ با سلجوقیان به علی آباد بلخ و طُلخاب رفت که در هر دو جنگ پیروز شدند (همان ، ص 753ـ762)، اما این کامیابیها دولت مستعجل بود. در 431، هنگامی که سلطان مسعود به قصد نبرد با سپاه سلجوقی از هرات به سوی پوشنگ در حرکت بود، منصب بکتغدی را به امیر اَرْتَگین داد، و این کار سبب رنجش بکتغدی شد (همان ، ص 829). در واقع ، مسعود دلیل پیشرفت طغرل را شکستهای بکتغدی و حاجب سُباشی می دانست (همان ، ص 941). دو لشکر در دَندانقان ، در نزدیکی مرو، به نبرد پرداختند. سپاهیان انبوه سلطان از ترکمانان شکست خوردند ( رجوع کنید به همان ، ص 831 به بعد). این شکست باعث فروپاشی غزنویان و روی کار آمدن سلجوقیان گشت . سلطان مسعود پس از باز گشت به غزنین ، از آنجا که بکتغدی ، حاجب بزرگ سباشی و سپهسالار علی دایه را مسئول این شکست می دانست ، پس از ضبط اموالشان ، آنان را به هندوستان تبعید کرد و دیری نپایید که آنان در همانجا در گذشتند (همان ، ص 873ـ876؛
گردیزی ، ص 437). بکتغدی در بسیاری از جنگهایش با ترکمانان موفقیتی نداشت ، اما دلیل عمدة شکست او در دندانقان قحطی و بی آبی خراسان و گرسنگی غلامانش بود (بیهقی ، ص 821). افزون بر آن ، استبداد مسعود و نپذیرفتن پند امیران و وزیرش برای خودداری از جنگ با سلجوقیان در مرو، از دلایل این شکست بود.


منابع :
(1) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد 1356 ش ؛
(2) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ( تاریخ مقدمه 1314 ش ) ؛
(3) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش ؛
عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، یا، تاریخ ایران و اسلام ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش .

/ شهناز رازپوش /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1583
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست