بکتاشیه ، طریقت پیروان حاجی بکتاشِ ولی * که بالیم سلطان (متوفی 922) در واقع ، به اصول آن صورت ثابتی داد. این طریقت از آناطولی نشأت گرفت و در سده های نهم و دهم آیین رسمی سپاه ینی چری * شد، و بر اثر برخورداری از حمایت رسمی دولت عثمانی و در پی کشورگشاییهای سلاطین ترک ، به شبه جزیرة بالکان و از آنجا به آلبانی راه یافت و بعدها خانقاههای بکتاشیه در آنجا ساخته شد. راهیابی این طریقت به شبه جزیرة بالکان ، در اسلام آوردن ساکنان آنجا سهم عمده ای داشت (سبحانی و انصاری ، ص 511ـ512؛ معصوم علیشاه ، ج 2، ص 347؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل واژه ؛ د. ترک ، ذیل «بکتاشیه »، «حاجی بکتاش ولی »).

بنابر رسالة بَساطی که در زمان شاه طهماسب (حک: 930ـ 984) نوشته شده است و علویان آن را «مناقب و فرمایش بزرگ » می خوانند، ظاهراً نخستین اصول بکتاشیه تقریباً همان اصول اخیّه (پیروان اَخی اِورَن * از مشایخ قرن هفتم ) است که تمایلات تند علوی دارند. بعلاوه ، منابع تاریخی نشان می دهد که بکتاشیه از روزگاران گذشته با فرقه ای از صوفیه که ابدالان * روم خوانده می شوند، پیوند داشته اند به طوری که بکتاشیان نیز ابدالان بکتاشی نامیده می شدند (سبحانی و انصاری ، ص 520؛
د.ترک ، ذیل «بکتاشیه »). بکتاشیه در آداب و اعمال با قلندریه نیز شباهتهایی دارند؛
همچون چهار ضرب (تراشیدن موهای سرو ریش و سِبلَت و ابرو) که از شعارهای قلندریه بوده وخلیل وحدتی دده بابا (متوفی 1060) در ترجیع بندی در مدح حاجی بکتاش ، این عمل را به وی نسبت داده است . در ولایت نامه (مناقب حاجی بکتاش ) نیز از آدابی چون تراشیدن موی مریدان به هنگام بیعت سخن رفته است . اگر قطب الدین حیدر که در سنت بکتاشیان معروف است ، همان قطب الدین حیدر (متوفی 618) بنیانگذار طریقت حیدریه * باشد، معلوم می شود که بکتاشیه با طریقت حیدریه نیز بی ارتباط نبوده است . از مناقب خواجة جهان و نتیجة جان (منسوب به واحدی

در 929)، نیز به وضوح بر می آید که ابدالان ، قلندریان ، حیدریان ، جامیان ، ادهمیان و شمسیان از نظر عقیده ، سنّت و هیئت ظاهری به بکتاشیان بسیار شبیه بوده اند (گولپینارلی ، ص 118، 245ـ246، 382؛
سبحانی و انصاری ، ص 520ـ 522؛
د. ترک ، همانجا). بنابراین ، حاجی بکتاش پیرو آیین و اصول سادة بابایی بود که تداوم ملامتیة خراسان است ( د.ترک ، همانجا) و بکتاشیه به مرور وارث عقاید مشترک تمامی این فرقه های شیعیِ باطنی شد و با عقاید حروفیه * نیز درآمیخت (ووسینیچ ، ص 155؛
ریاحی ، ص 135).

به نوشتة ولایت نامه ، پس از حاجی بکتاش ، چَلبیها که فرزندان خاتون آنا، دختر خواندة حاجی بکتاش ، بودند نمایندة طریقت بکتاشیه شدند که بالیم سلطان نیز از آنان است . وی که مادرش شاهزاده ای بلغاری و مسیحی و پدرش یک بکتاشی به نام مُرسل بابا بود، نمادی از مسیح در قالب عَلَوی تلقّی می شود. برخی از جلوه های شیعی که در بکتاشیه به چشم می آید منسوب به بالیم سلطان است (شیبی ، 1982، ج 2، ص 340؛
د ترک ، مانجا). پس از بالیم سلطان ، برادرش قلندر چلبی در زمان سلیمان قانونی (متوفی 974) شورش دوم بابایی را به راه انداخت و در 935 به قتل رسید ( رجوع کنید به بابایی * ؛
بابا الیاس خراسانی * ). پس از او خانقاه بکتاشیان مدتها نفوذ معنوی خود را از دست داد. 23سال پس از قلندر چلبی ، سَرسَم علی بابا (متوفی 997) مقام دده بابا (شیخ بزرگ ) را بنیان نهاد. از آن پس دده بابا پیش کسوت طریقت تلقّی می شد و چلبیها نیز تولیت اوقاف را بر عهده داشتند. به این ترتیب ، از قرن دهم مرکز قدرت بکتاشیه به دو شاخة چلبیهاو دده باباها تقسیم شد (سبحانی و انصاری ، ص 523، 525؛
د. ترک ، همانجا).

در زمان سلطان محمود دوم (حک.1223ـ1255) سپاه ینی چری قیام کردند و چون ینی چریها بکتاشیه را طریقت خود می دانستند و بکتاشیان نیز به یاری آنها شتافتند، سلطان با انحلال سپاه ینی چری (1241) بکتاشیه را نیز برانداخت ، باباهای بزرگ بکتاشی را اعدام یا تبعید کرد و تکیه های آنان را ویران ساخت (فرید، ص 124، 446؛
گلشنی ، ص چهل و هفت ؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، ذیل واژه ؛
رجوع کنید به زرین کوب ، ص 84).

در اواسط قرن سیزدهم ، تکیه های بکتاشیه دوباره گشوده شد. در این دوره بسیاری از بکتاشیان از ترقیّخواهان واعضای ترکهای جوان * بودند. در 1303 ش که آتاتورک فعالیت فرقه های صوفیه را ممنوع کرد، این سلسله مرکزخود را از آناطولی به آلبانی انتقال داد. در 1323ش /1945در آلبانی نیز فعالیت همة سازمانها و جماعتهای مذهبی ،از جمله بکتاشیه ، ممنوع شد و به دنبال این محدودیتهاعده ای از آلبانیاییهای بکتاشی به امریکا مهاجرت کردند و در 1331 ش / 1953 در میشیگان تکیه ای تأسیس نمودند. با سقوط نظام کمونیستی در آلبانی (1368ـ1369ش / 1990ـ1991) تکایای بکتاشیه فعالیتهای خود را در آن کشور از سر گرفتند (گلشنی ، همانجا؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، همانجا).

امروزه بکتاشیه علاوه بر آلبانی و به طور محدود در ترکیه ، در میان مردم سوریه ، مصر، ترکهای مقیم اروپا و نیز مناطق آلبانیایی نشین و مسلمان مقدونیه و کوزوا رواج دارد (اسعدی ، ج 2، ص 286؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، همانجا؛
گلشنی ، همانجا). حُب اهل بیت پیامبر علیهم السلام ، خصوص امام علی علیه السلام ، در سرلوحة عقاید بکتاشیه قرار دارد. به عقیدة آنان حق ، محمد و علی سه صورت برای بیان یک حقیقت اند. آنان به دوازده امام شیعیان اعتقاد دارند و بخصوص برای امام جعفر صادق علیه السلام احترام بسیار قائل اند. پیروان این طریقت ، به طور صوری ، فقه جعفری را نیز می پذیرند (شیبی ، 1353ش ، ص 96؛
همو، 1982، ج 2، ص 340ـ343؛
سبحانی و انصاری ، ص 535؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا).

به نظر بکتاشیان ، بعضی از آیینها جای عبادتهای شرعی را می گیرند، مانند: هر صبح و شام صلوات فرستادن بر دوازده امام علیهم السلام ، خواندن دعای «نادِعلی »، خودداری از نوشیدن آب در دهة اول محرم ، اعتراف کردن به گناهان نزد بابا (شیخ ) پس از محرم ، بزرگداشت نوروز که به اعتقاد بکتاشیان روز ولادت حضرت علی علیه السلام است ، با برادران دینی بکتاشی بر سر سفره های محبّت (دَم ) نشستن و سرودهای بکتاشی (نَفَس ) خواندن و نی نواختن (سبحانی و انصاری ، ص 535ـ536؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، همانجا).

اخلاق از نظر بکتاشیه در این جمله خلاصه می شود: «دستت را بی آزار، زبانت را رازدار و کمرت را استوار نگه دار.» به نظر آنها انسانهای کامل به شریعت چندان اهمیت نمی دهند. به گفتة آنان : «خودشناس را خون پدر حلال و خود ناشناس را شیر مادر حرام است .» ( د.ترک ، همانجا؛
سبحانی و انصاری ، ص 536).

سلسله مراتب بکتاشیه . در طریقت بکتاشیه پنج مقام (مرتبه ) وجود دارد: مقام اول «مُحب » بودن است ؛
کسی که به یکی از باباها دست ارادت دهد، مُحب خوانده می شود. دومین مقام ، «درویشی » است ؛
از محبانِ مرد کسی که به درویشی اعتراف کند و وارد تکیه ای شود و مدتی با نهادن عرقچین خدماتی چون خرید کردن ، چوپانی و سایر کارهای بیرون از تکیه را به عهده گیرد، پس از اثبات لیاقت به مقام درویشی می رسد. مقام سوم ، مقام «بابا»یی است . در صورت نیاز یا درخواست کتبی محبّان از خلیفه ، درویش به مقام بابایی می رسد و اجازة تربیت محب و درویش را دریافت می کند. مقام چهارم «تجرد» است . درویش یا بابای غیرمتأهل که مصمم به تجرّد باشد، موهایش تراشیده و گوش راستش سوراخ می شود وبرای همیشه خود را وقف طریقت می کند. مقام پنجم «خلیفه » بودن است . سه بابای مجرد با دادن اجازه نامه می توانند بابایی را به مقام خلافت برسانند (سبحانی و انصاری ، ص 527ـ529؛
د. ترک ، همانجا).

پوشاک و وسایل بکتاشی . در گذشته ، بکتاشیان کلاهی به نام «اَلِفِ خراسانی » بر سر می گذاشتند. گویا شمس تبریزی نیز این کلاه را بر سر می گذاشته است . الف خراسانی سفید رنگ است و در قُبة (قسمت فوقانی ) آن چهار تَرک و در رأس آن دگمه ای هست . بکتاشیان کلاه دیگری نیز به نام «جلالی » یا «حسینی » بر سر می گذارند که دوازده ترک در قُبه و چهار ترک در لنگر (قسمت پایین ) دارد. دوازده ترک نشانة اعتقاد به دوازده امام و چهار ترک نمادی از چهار مرحلة شریعت ، طریقت ، معرفت و حقیقت است (گولپینارلی ، ص 116ـ117؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛
د.ترک ، همانجا).

بکتاشیان سنگ گردی به نام «سنگ تسلیم » با نخی به گردن می آویزند. همچنین کمربند پهن و ضخیمی با قیطان به دور کمر می بندند. «پالِهَنگ » نیز سنگی است بزرگتر از سنگ تسلیم که بالای کمربند و به محاذات معده بسته می شود. خرقة بکتاشیان سفیدرنگ و مانند خرقة سایر درویشان بدون یقه است (معصوم علیشاه ، ج 2، ص 347؛
سبحانی و انصاری ، ص 533ـ535).

متون بکتاشی . آثار ادبی بکتاشیان بیشتر به زبانهای فارسی ، ترکی ، عربی و آلبانیایی است . بیشترین تعلیمات این سلسله در شعرهای آنها متجلی شده است . زیرا به عقیدة بکتاشیان نظم جایگاهی والاتر از نثر دارد. این اشعار نقش مهمی در ادبیات ترکیه و آلبانی داشته است (امیری ، ص 40ـ41؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، همانجا).

از نخستین آثار ادبی بکتاشیان ، اشعار سعید اَمرَه است که در قرن هفتم سروده شده است . در قرن دهم شاعر بزرگی چون قایغوسز ابدال و در قرن یازدهم پیر سلطان ابدال و مرید قولْ همت ظهور کردند. اما پس از آن شعرای بکتاشی تقریباً مضامین گذشتگان را تکرار کرده اند. این اشعار که مشتمل بر اعتقادات و سنتهای بکتاشی ، ابراز محبّت به اهل بیت علیهم السلام ، و بویژه ذکر مصائب امام حسین علیه السلام است ، تأثیر مهمی در فرهنگ آلبانی داشته است (سبحانی و انصاری ، ص 537ـ538؛
امیری ، ص 41؛
>
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <
، همانجا).

یکی از آثار ادبی بزرگ بکتاشیه به زبان آلبانیایی و به خط عربی ، منظومة حماسی «الحدیقه » سرودة طالب (دالیب ) فراشِری در 1258/ 1842 است . او در این منظومة شصت هزار بیتی ، به ذکر حماسة کربلا و قهرمانیهای امام حسین علیه السلام پرداخته است . این منظومه در ادبیات آلبانی ارزش فراوانی دارد، زیرا اولین و طولانیترین منظومة حماسی آلبانی است . نعیم فراشری (1281ـ1318/ 1864ـ1900)، شاعر بکتاشی ، نیز منظومه ای به زبان آلبانیایی دربارة حادثة کربلا سروده است . او که آخرین و بزرگترین شاعر پارسی گوی آلبانی در قرن سیزدهم / نوزدهم است ، در منظومة حماسی خود رشادت امام حسین علیه السلام و بخصوص دلاوری عباس بن علی علیه السلام را ستوده است . علاوه بر اینگونه ادبیات عاشورایی ، بکتاشیها حکایات بسیاری از قهرمانیها و کرامات امام علی علیه السلام نقل کرده اند که در ادبیات عامیانة آلبانی راه یافته است (امیری ، ص 41ـ42؛
گلشنی ، ص چهل و چهار ـ چهل و پنج ، چهل و هشت ).

---

منابع :
(1) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369 ش ؛
(2) وحید امیری ، «ادبیات بکتاشیه در آلبانی »، کیهان فرهنگی ، سال 5، ش 5 (مرداد 1367)؛
(3) محمد امین ریاحی ، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی ، تهران 1369 ش ؛
(4) عبدالحسین زرین کوب ، ارزش میراث صوفیه ، تهران 1362 ش ؛
(5) توفیق سبحانی و قاسم انصاری ، «حاجی بکتاش ولی و طریقت بکتاشیه »، نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی ( دانشگاه تبریز )، سال 28، ش 120 (زمستان 1355)؛
(6) کامل مصطفی شیبی ، الصّلة بین التصوّف و التشیّع ، بیروت 1982؛
(7) همو، همبستگی میان تصوّف و تشیّع ، ترجمه و تلخیص و نگارش علی اکبر شهابی ، تهران 1353 ش ؛
(8) محمدبک فرید، تاریخ الدّولة العلیّة العثمانیّة ، چاپ احسان حقّی ، بیروت 1408/1988؛
(9) عبدالکریم گلشنی ، فرهنگ ایران در قلمرو ترکان : اشعار فارسی نعیم فراشری شاعر و نویسنده قرن نوزدهم آلبانی ، شیراز 1354 ش ؛
(10) عبدالباقی گولپینارلی ، مولانا جلال الدّین : زندگانی ، فلسفه ، آثار و گزیده ای از آنها ، ترجمه و توضیحات توفیق سبحانی ، تهران 1363 ش ؛
(11) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفرمحجوب ، تهران ( تاریخ مقدمة 1318 ) ؛
(12) وین ووسینیچ ، تاریخ امپراتوری عثمانی ، ترجمة سهیل آذری ، تهران 1346 ش ؛


EI 2, s.v."Bekta  shiyya" (by R. Tschudi) ;
The Oxford encyclopaedia of the modern Islamic world, s.v. "Bekta  sh   yah" (by Frances Trix);
TA , svv. "Bekta §   lik", "Bekta , Hace B. - i Veli ".

/ پروانه عروج نیا /