بَقْلیّه (یا نَفلیّه ) ، نام گروهی از قرامطه در سواد کوفه در نیمة اول سدة چهارم هجری . این گروه به نوشتة مسعودی در التنبیه والاشراف (ص 391)، در 316 (در زمان خلافت مقتدر) به سواد کوفه مستولی شدند. نام گروه در این کتاب «بَقلیّه »، و در نسخه بدلهای آن در پاورقی «النّقلیّه » و «النّفلیّه » است . در صِلَة التاریخ الطّبریِ عُرَیب بن سعد قرطبی (ص 137) قرمطیان عراق را «النِّفَلیّه » و نویری «نقلیه » می نامد؛ ولی هیچ نشانه ای دلیل بر اختلاف آنان با سایر قرمطیان در دست نیست (دخویه ، ص 99 ـ 100). عباس اقبال (ص 252)، به پیروی از متن التّنبیه ، بَقلِیّه آورده است . متأسفانه مسعودی علت این تسمیه را به تألیفات دیگرش حواله داده است . اگر وجه این تسمیه معلوم می بود، ضبط درست آن نیز معلوم می شد. اما مسعودی در همین کتاب خود می گوید: «هواسم دِیانیٌّ عندهم » که ظاهراً می رساند نام مذکور به امری دینی و مذهبی اشارت داشته است . اگر چنین باشد، باید گفت که شاید بَقلیّه درست نباشد و احتمال صحت نَفِلِیّه بیشتر باشد. در صلة عُرَیب دربارة این گروه مطلبی هست که شاید نام نفلیّه را بهتر توجیه کند به این عبارت که «وأَخَذوا الجِزیَة ممّن خالفهم علی رسوم احدثوها و جَبوا الغَلاّ ت »، یعنی این گروه ، از مخالفانِ خود بنابر رسومی که خود پدید آوردند، جزیه گرفتند و مالیات غلاّ ت را جمع کردند. چون گرفتن جزیه از مخالفان با «نَفَل » و «اَنفال » بی مناسبت نیست ، عجالتاً تا نام این فرقه از منبع دیگری بدرستی معلوم نشده است شاید بتوان همین «نَفلیّه » را ترجیح داد.

مسعودی از عقاید این فرقه سخن نگفته است و تنها نام رؤسا و مختصری از ظهور و غلبه و شکست ایشان را بیان کرده و تفصیل را به کتب دیگرش حواله داده است . به گفتة او رؤسای این گروه ، مسعودبن حُریث و عیسی بن موسی ، خواهرزادة عبدان ابن الرّبیط معروف و ملقّب به قرمیط و معروف به ابن ابی السّیّد و ابن ابی الاعمی و ابوالذّرّ و جوهری و دیگران ، همه از قبایل بنو ذُهل و بنو رِفاعة بوده اند. این گروه در ناحیة طُفوف (از اعمال کوفه ) و جُنبُلاء (شهرکی میان واسط و کوفه ) بُنَیّبن نفیس را شکست دادند تا آنکه ازهارون بن غریب الحال و صافی ، غلام نصر قشوری (سرداران مقتدر خلیفه )، شکست خوردند. بعضی از ایشان هنگامی که سلیمان بن حسن قرمطی از هَیت به بحرین باز می گشت به او پیوستند و چون در بیشه ها سکونت داشتند در سپاه او به «اَجَمیّین » معروف شدند (مسعودی ، ص 391).

عُرَیب در صله (ص 137) این طایفه را «نفلیّه » خوانده است و می گوید که افراد آن از بَنی رِفاعة و ذُهل و عَبس بودند و مقتدر هارون بن غریب را به نبرد با ایشان فرستاد و او در واسط بر آنان غالب آمد و بسیاری را کشت و دویست تن را اسیر کرد که در بغداد به دار آویخته شدند.

ابن اثیر در حوادث سال 316 به ظهور همین گروه در«سواد واسط » اشاره می کند بی آنکه از «نفلیّه » یا «بَقلیّه » نام ببرد. به گفتة او، این دسته در سواد عراق بودند و عقاید خود را از ترس پنهان می داشتند تا آنکه ابوطاهر قرمطی در همین سال در شمال عراق و اطراف فرات قیام کرد؛ آنان نیز ظاهر شدند و ده هزار تن از ایشان گرد هم آمدند. ابن اثیر در میان رؤسای ایشان به جای مسعودبن حُرَیث (مذکوردر مسعودی و عُرَیب ) حُرَیث بن مسعود را نام می برد و می گوید که این عدّه مردم را به «مهدی » دعوت می کردند و حریث بن مسعود در اعمال موفّقی (نواحیی که موفّق ، پدر معتضد، آباد کرده بود) خانه ای بنا کرد که آن را «دارالهجرة »

نامید. مقتدر، هارون بن غریب را برای نبرد با حُریث بن مسعود و صافی بصری (ظاهراً نَصری ) را برای نبرد با عیسی بن موسی گسیل داشت . در نتیجه ، قرامطه شکست خوردند و بسیاری از ایشان اسیر و کشته شدند. پرچمهای ایشان سفید بود و بر آنها آیة «وَ نُرِیدُ اَنْ نَمُنَّ علی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فی الا رْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةَ وَ نَجْعَلَهُمْ الوَارِثِین » (قصص : 5) نوشته شده بود. این پرچمها را سرنگون وارد بغداد کردند (ثابت بن سنان ، ص 53؛ ابن اثیر، ج 8، ص 186ـ187).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ 1386/ 1965ـ1966؛
(3) عباس اقبال آشتیانی ، خاندان نوبختی ، تهران 1357 ش ؛
(4) ثابت بن سنان ، تاریخ اخبار القرامطة ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1391/ 1971؛
(5) عریب بن سعد قرطبی ، صلة التاریخ الطّبری ، چاپ دخویه ، لیدن 1897؛
علی بن حسین مسعودی ، کتاب التّنبیه



والاشراف ، چاپ دخویه ، لیدن 1893ـ1894؛


M. J. de Goeje, Mإmoire sur les Carmathes de Bahra   n et les Fatimides, Leiden 1886.

/ عباس زریاب /