بَقباق ، ابوالعباس ، فضل بن عبدالملک کوفی ، راوی شیعی در سدة دوم. نخستین بار، نام وی در رجال برقی (متوفی 280) آمده است . وی بقباق را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام نام می برد، آنگاه از کتاب سعد نقل می کند که بقباق دارای کتاب و نیز موثق بوده است (ص 34). نجاشی (ص 308) او را موثق ، سرشناس و دارای کتاب معرفی کرده می گوید: «وی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است .» شیخ طوسی (1380، ص 270) او را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است ، لیکن در فهرست ، که از مؤلّفان شیعی یاد می کند، نامی از بقباق نمی برد. تستری در قاموس الرجال (ج 7، ص 335)، این امر را ناشی از غفلت شیخ طوسی دانسته است . به نوشتة مامقانی (ج 1، مقدمه ، ص 209) و خوئی (ج 13، ص 305)، شیخ مفید در رسالة عددّیه او را از جملة فقیهان بزرگ و سرشناس شیعی می داند که در احکام شرع مرجع بوده اند و نمی توان دربارة مقام هیچیک از آنان مناقشه کرد. سید بحرالعلوم ، او را از بزرگان طبقة چهارم راویان شمرده است (ج 3، ص 183).

از زندگی بقباق ، اطلاع چندانی در دست نیست ، لیکن از روایت کشی (ص 336) اجمالاً بر می آید که نزد امام صادق علیه السلام منزلتی داشته است ، زیرا او بود که واسطه شد تا امام ، حَریز ( رجوع کنید به حریز * بن عبدالله سجستانی ) را به حضور بپذیرد؛ ولی سخنان اعتراض آمیز بقباق به امام در همین باره ، شخصیت وی را مخدوش کرده است ؛ زیرا وقتی امام علیه السلام وساطت او را نپذیرفت ، او به آن حضرت گفت : «شما بیش از اندازه ، حریز را تنبیه کردید!» امام علیه السلام پاسخ داد: «حریز بدون مجوّز شمشیر کشیده است »؛ سپس با کنایه بقباق را توبیخ کرد. به عقیدة شیعه ، این شیوة رویارویی با امام ، که معصوم از خطاست ، شایسته نیست ؛ لیکن ازدیدگاه رجال شناسان ، این عمل ، اشتباهی بیش نبوده و وثاقت او را خدشه دار نمی کند (بحرالعلوم ، ج 3، ص 187 ـ 188؛ مامقانی ، ج 2، بخش 2، ص 11؛ خوئی ، ج 13، ص 306). به روایت دیگر، امام صادق علیه السلام از بقباق پروا کرده و با اشاره ، سؤالی را پاسخ داده است (کشی ، ص 336ـ337)؛ ازینرو ابن طاووس (ص 220) گفته است : امام صادق علیه السلام از بقباق تقیّه می کرده است . لیکن این روایت علاوه برضعف سند، دلالت روشنی بر مقصود ابن طاووس ندارد و توجیه پذیر است . بنابراین ، نمی توان ، بر پایة آن ، شخصیت بقباق را لکه دار کرد.

در جوامع روایی شیعه ، روایاتی از بقباق رسیده که فهرست آنها در معجم رجال الحدیث (خوئی ، ج 13، ص 278ـ 279، 304، 306، 463 ـ 465) موجود است .وی علاوه بر این که مستقیماً از امام صادق علیه السلام روایت کرده ، راوی کتاب زکریابن مالک جعفی (نقّاض ) بوده است (ابن بابویه ، مشیخه ، ص 70). از جمله راویان وی ، ابان بن عثمان (همان ، ج 4، ص 225؛ طوسی ، 1401، ج 3، ص 325) و قاسم بن عروه (ابن بابویه ، ج 2، ص 77؛ طوسی ، 1401، ج 2، ص 114) شایان ذکرند. همچنین داودبن حصین و حمادبن عثمان راوی کتاب بقباق بوده اند (نجاشی ، ص 308؛ ابن بابویه ، مشیخه ، ص 24).

---

منابع :
(1) ابن بابویه ، من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(2) ابن طاووس ، التحریر الطاووسی ، المستخرج من کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجال ، تألیف حسن بن زین الدین شهید ثانی ، چاپ محمدحسن ترحینی ، قم 1368 ش ؛
(3) محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم : المعروف بالفوائد الرجالیة ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ؛
(4) احمدبن محمد برقی ، کتاب الرجال ، تهران 1342 ش ؛
(5) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391؛
(6) ابوالقاسم خوئی ،معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983؛
(7) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(8) همو، رجال الطوسی ، نجف 1380/1961؛
(9) محمدبن عمر کشّی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(10) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛
احمدبن علی نجاشی ،فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ یحیی رهایی /