بغداد ، راه آهن ، راه آهنی که استانبول (آسیای صغیر) را به بغداد (منطقة خلیج فارس ) متصل می کند. در1273/1856، یکی از مهندسان راه آهن هندوستان برای نخستین بار موضوع اتصال دریای مدیترانه به خلیج فارس را از طریق راه آهن مطرح کرد. در1288/1871، سلطان عبدالعزیز، پادشاه عثمانی (1278ـ1293)، به یکی از مهندسان آلمانی پیشنهاد احداث خط آهن استانبول ـ ازمیر را داد (فرامرزی ، ص 14، 36). دو سال بعد، راه آهن معروف آناطولی ، از حیدر پاشا در تنگة بوسفور به ازمیت ، ساخته شد (شاو، ص 214).

پس از مرگ عبدالعزیز (1293)، عبدالحمید دوم به سلطنت رسید. او تصمیم گرفت که با ادامة احداث خط آهن ، ضمن اصلاح اقتصاد کشور، نفوذ خود را در قلمرو خویش تحکیم بخشد (همان ، ص 389؛ فرامرزی ، ص 38). در 1306/1888، ویلهلم دوم در آلمان روی کار آمد که به تغییراتی در سیاست خارجی این کشور انجامید؛ آلمان برای توسعة صنعت خود و دستیابی به بازارهای جهانی ، درصدد گسترش نفوذ استعماریش برآمد، و متوجه منابع عظیم خاورمیانه و سرزمین عثمانی شد (نقیب زاده شهربابکی ، ص 68، 88 ـ90؛
فرامرزی ، ص 31؛
هوشنگ مهدوی ، ص 314). ازینرو ویلهلم دوم به استانبول سفر کرد (1316/1898). در این زمان ، نفوذ انگلیس و فرانسه در عثمانی ، از جمله استیلای انگلیس بر مصر و استیلای فرانسه بر تونس ، بنا به عللی ، رو به کاهش بود (هوشنگ مهدوی ، ص 315؛
فرامرزی ، ص 33). در1321/1903، «دویچه بانکِ» آلمان امتیاز احداث راه آهنی از آسیای صغیر تا خلیج فارس را، به نام «راه آهن بغداد»، به دست آورد (درینیک ، ص 55).

انگلیس و فرانسه و روسیه ، رقبای آلمان ، که تا آن موقع بیشترین نفوذ را در عثمانی داشتند، در برابر واگذاری این امتیاز بزرگ به آلمانها، واکنش شدیدی نشان دادند. انگلیسیها به دو علت با این طرح بشدت مخالف بودند: 1) آن را برای حاکمیت خود در هندوستان تهدیدی جدی به شمار می آوردند؛
2) برای آنها عراق قلب خاور نزدیک و میانه ، و تسلط بر آن به منزلة تسلط بر تمامی کشورهای اطراف بود. به همین دلیل ، کوشش آلمان برای نفوذ به این منطقه باعث شد که انگلیسیها میزان حضور و نفوذ خود در عراق را افزودند ( امریکانا ، ج 3، ص 51؛
فرامرزی ، ص 35، 54). روسها نیز، از ترس تقویت دشمن دیرینة خود (عثمانی ) و گسترش نفوذ آلمان در ایران و برخی ملاحظات اقتصادی ، با این طرح مخالفت کردند. فرانسه هم که در صدد نزدیک شدن به روسیه و منزوی کردن آلمان بود، در کنار دو قدرت نامبرده ، با این طرح مخالفت کرد (فرامرزی ، ص 47ـ49؛
نقیب زاده شهربابکی ، ص 103). این عوامل ، و علل دیگر، باعث شد که فرانسه و انگلیس و روسیه به اختلافات خود دربارة مستعمراتشان خاتمه دهند، و در مقابل آلمان متحد شوند. مخالفت آنان ، علاقة آلمان را به امتداد دادن این خط ، برای حفظ و تحکیم جایگاه سیاسی متزلزلش افزود. بدین ترتیب ، راه آهن بغداد در تقسیم اروپا به دو قطب متخاصم سیاسی و نظامی که به جنگ جهانی اول انجامید، تأثیر مستقیم و جدّی داشت (نقیب زاده شهر بابکی ، ص 107ـ113؛
فرامرزی ، ص 57).

مشکلات مالی ، سیاسی و فنی ، احداث این خط را در دورة پیش از جنگ به تأخیر انداخت ، اما در دورة سلطنت عبدالحمید، راه آهن عثمانی گسترش بسیار یافت ، به طوری که کل مسافتِ ریل گذاری شده ، تا حدود سالهای 1325 تا 1326/ 1907ـ 1908، به 883 ، 5 کیلومتر افزایش یافت که سه برابرِ مسافت ریل گذاری شدة پیشین بود. در همین زمان ، درآمدهای حکومت از خطوط راه آهن تقریباً ده برابر شد ( امریکانا ؛
شاو همانجاها). در 1326/1908، به دنبال انقلاب عثمانی که با تبلیغات انگلیس و فرانسه بر ضد آلمانها همراه بود، جایگاه آلمان در عثمانی به خطر افتاد، اما پس از چندی تمایل حکومت جدید عثمانی به همکاری با آلمانها به استمرار احداث راه آهن انجامید. چون حکومت جدید به لحاظ مالی قادر به اجرای تعهدات خود در قبال شرکت نبود، شرکت ، بناچار، خط آهن حلب ـ بغداد را بدون کمکهای مالی دولت احداث کرد، و برای جلب رضایت انگلیس ، از ساختن خط آهن بصره ـ بغداد، چشم پوشید، ولی ساخت خط حلب را ادامه داد و خط اسکندرون را در 20 ذیقعده 1330/ اول نوامبر 1912 تکمیل کرد (فرامرزی ،



ص 46، 57 ـ 61).

کارِ ساخت راه آهن بغداد، پس از آنکه عثمانی به نفع آلمان و دیگر دول متحد وارد جنگ شد، سرعت گرفت . در اواخر جنگ (1336/ 1918) این خط آهن از بوسفور تا نصیبین ، که چند صد کیلومتر تا بغداد فاصله داشت ، ادامه یافت . سوریه و عراق ، که پس از تجزیة عثمانی به وجود آمدند، بقیة این راه را تکمیل کردند و آن را تا بندر بصره در نزدیک خلیج فارس ، ادامه دادند ( بریتانیکا ، ج 1، ص 793).

---

منابع :
(1) ژان پی یر درینیک ، خاورمیانه در قرن بیستم ، ترجمة فرنگیس اردلان ، تهران 1368 ش ؛
(2) استانفوردجی . شاو و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید ، ج 2: اصلاحات ، انقلاب و جمهوری : ظهور ترکیه جدید، 1975 ـ 1808 میلادی ، ترجمة محمود رمضان زاده ، مشهد 1370 ش ؛
(3) احمد فرامرزی ، راه آهن اروپا و خلیج فارس ، چاپ حسن فرامرزی ، تهران 1346 ش ؛
(4) احمد نقیب زاده شهربابکی ، تحولات روابط بین الملل ، تهران 1372 ش ؛
(5) عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، تاریخ روابط خارجی ایران : از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی (1500ـ1945) ، تهران 1364 ش ؛


The Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.v. "Baghdad Railway" (by Philip K. Hitti);
The New Encyclopaedia Britannica, Micropaedia , Chicago 1985, s.v. "Baghdad Railway".

/ محمدکاظم آسایش طلب طوسی /