بعقوبه ، (بعقوبا) شهری قدیمی در عراق . در Ù’35 Ùˆ ¨ 45 عرض شمالی Ùˆ Ù’44 Ùˆ ¨ 39 طول شرقی در استان دیاله در پنجاه کیلومتری شمال شرقی بغداد، در ساØ‌Ù„ Ú†Ù¾ رود دیاله واقع است . راههای بغداد Ù€ خانقین ØŒ Ùˆ بغداد Ù€ کرکوک از آن Ù…ÛŒ گذرد. بعقوبه بر سر راه آهن بغداد Ù€ ایران قرار دارد ( بریتانیکا ØŒ ذیل ماده ). رودخانة سیروان ØŒ Ú©Ù‡ از نواØ‌ÛŒ کرمانشاه Ùˆ کردستان سرچشمه Ù…ÛŒ گیرد، پس از ورود به خاک عراق با نام دیاله از استان دیاله Ùˆ مرکز آن بعقوبه Ù…ÛŒ گذرد (بابان ØŒ ج 1ØŒ ص 61Ø› > دایرة المعارف ورلدبوک < ØŒ ج 10ØŒ ص 343). بعقوبه را نخلستانها Ùˆ باغهای مرکبات فراوانی در بر گرفته است . این شهر به سبب موقعیت مناسب مواصلاتی ØŒ بازار مرکزی Ù…Ø‌صولات کشاورزی Ùˆ دامداری است ( بریتانیکا ØŒ همانجا). طبق آمار 1370 Ø´ /1991ØŒ جمعیت شهر 000 ØŒ 165 تن بود ( > دایرة المعارف ورلدبوک < ØŒ همانجا)ØŒ Ú©Ù‡ بیشتر آن را اعراب یکجانشین تشکیل Ù…ÛŒ دادند.

پیشینه . بعقوبه از شهرهای آرامیان بوده Ùˆ تاریخ پیدایش آن در کتیبه های عصر Ø‌جر (قرن نهم Ù‚ Ù… ) آمده است (بابان ØŒ همانجا). برخی بعقوبه را واژة آرامی Ùˆ کوتاه شدة «بَیَعقوبه » به معنای «بیت یعقوب » Ùˆ بعضی دیگر این نام را تصØ‌یف شدة «بیت عاقوبا» دانسته اند؛ عاقوب به معنای ناظر، مراقب Ùˆ مفتّش است Ùˆ این وجه اشتقاق با توجه به موقعیت جغرافیایی Ùˆ سوق الجیشی شهر، درست به نظر Ù…ÛŒ رسد (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 61Ù€63Ø› قس د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل ماده ).

ابوالفدا (ص 331) در معرفی بعقوبه نوشته است Ú©Ù‡ این شهر از آبادیهای نهروانِ بالاست ØŒ Ùˆ نهروان بالا یکی از پنج طسوج کورة اَستان بازیجان خسرو بوده است (ابن خرداذبه ØŒ ص 6). به گفتة یاقوت Ø‌موی (ج 1ØŒ ص 672) بعقوبه دهِ بزرگی بوده Ùˆ نهرهای بسیار Ùˆ باغهای وسیع میوه Ùˆ نخلستان بسیار داشته است ØŒ رطب Ùˆ لیموی بسیار مشهوری از آن به دست Ù…ÛŒ آمده است . او همچنین Ù…ÛŒ نویسد: Ú©Ù‡ بعقوبه مشرف بر رود دیاله است Ú©Ù‡ مسیر کشتیرانی به باجَسرا * Ùˆ سایر نواØ‌ÛŒ است ØŒ Ùˆ رود جولان از وسط آن Ù…ÛŒ گذرد. بازارِ دو کنارة این رود با پلی به هم وصل Ù…ÛŒ شود. بعقوبه بر سر راه خراسان Ù€ بغداد قرار داشته Ùˆ بخشی از جادة ابریشم Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شده است ( بریتانیکا ØŒ همانجا) Ùˆ به سبب موقعیت مواصلاتی خود شاهد وقایع مهمی بوده است Ø› از جمله در 487 در بعقوبه میان یوسف بن اُنُق ØŒ Ø´Ø‌نة عراق ØŒ Ùˆ صدقة بن مزید جنگی در گرفت ØŒ Ú©Ù‡ در آن صدقه شکست خورد Ùˆ به Ø‌ِلّه گریخت (ابن خلدون ØŒ ج 5ØŒ ص 19). در دورة سلجوقیان ØŒ سپاهیان سلطان Ù…Ø‌مد سلجوقی پس از بازگشت از Ù…Ø‌اصرة بغداد، بعقوبه Ùˆ شهرهای اطراف را غارت کردند ( رجوع کنید به ابن اثیر، ج 11ØŒ ص 212ØŒ 215). در دورة خوارزمشاهیان ØŒ سلطان جلال الدین خوارزمشاه ØŒ پس از شکست سپاه خلیفه ØŒ به بعقوبه آمد. به هنگام Ø‌ملة هلاکوخان به بغداد (656) بعقوبه از مراکز درگیریها بود (عزّاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 169ØŒ 171) Ùˆ دو سدة بعد در 836ØŒ شاه Ù…Ø‌مدعلی ØŒ پس از تصرف بغداد، به غارت بعقوبه دست یازید (همان ØŒ ج 3ØŒ ص 88) Ùˆ در 860 در Ø‌ملة مشعشیان ØŒ این شهر سه روز صØ‌نة کشتار عمومی بود (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 147). در دورة عثمانیان ØŒ ادارات Ùˆ مؤسسات مهمی در بعقوبه ایجاد شد؛ مسجد جامع Ùˆ نخلستانهای بزرگ در اطراف آن پدید آمد؛ در مرکز شهر بازاری بود Ú©Ù‡ در آن انواع میوه Ùˆ سبزیجات Ùˆ فرآورده های Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ اجناس خارجی به فروش Ù…ÛŒ رسید. نزدیک دروازة شهر، کاروانسرای بزرگ Ùˆ زیبایی قرار داشته Ú©Ù‡ سالیان دراز Ù…Ø‌Ù„ استراØ‌ت Ùˆ اقامت زایران Ùˆ Ø‌اجیان بوده است (آدمز، ص 305). در این دوره ØŒ بازدیدکنندگان Ùˆ جهانگردان چندی از بعقوبه دیدن کرده اند. روبرت مان آدمز مشاهدات چند جهانگرد را از بعقوبه ذکر کرده است Ø› از آن جمله جهانگردی در 1236 بعقوبه را چنین توصیف Ù…ÛŒ کند: بعقوبه آبادی بزرگی است با خانه های Ú¯Ù„ÛŒ ØŒ باغها Ùˆ نخلستانهای فراوان ØŒ بازار Ùˆ دو مسجد جامع Ú©ÙˆÚ†Ú© . جمعیت آن Ø‌دود دو هزار تن است Ú©Ù‡ همه عرب اند (همان ØŒ ص 304). بازدیدکنندة دیگری دربارة آن Ù…ÛŒ نویسد: Ú©Ù‡ بعقوبه به علت لشکرکشی Ù…Ø‌مدعلی میرزا، فرزند فتØ‌علی شاه قاجار، ویران شده است (همانجا).

در بخش مقدادیة بعقوبه ØŒ مقبرة منسوب به مقداد * ØŒ صØ‌ابی معروف پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم قرار دارد. ناصرالدین شاه قاجار در سفر خود به عتبات ØŒ در 1287ØŒ به بعقوبه (در نسخة چاپی : بعقوبیّه ) Ù…ÛŒ رود Ùˆ از مقبرة مقداد دیدن Ù…ÛŒ کند. او در گزارش خود نوشته است Ú©Ù‡ چون این مقبره خراب بوده ØŒ دستور داده است Ú©Ù‡ آن را درست کنند (ناصرالدین قاجار، ص 86).

در 1335ØŒ نیروهای بریتانیایی مستقر در غرب ایران ØŒ Ø‌دود 500 ØŒ 3تن از مردم این منطقه را، Ú©Ù‡ بیشتر کردهای Ø‌َکّاری Ùˆ عمادیه بودند، Ùˆ دیگران را Ú©Ù‡ در Ø‌اشیة ولایت موصل Ù…ÛŒ زیستند Ùˆ تعداد زیادی از اتباع ایرانی ساکن اطراف ارومیه را به اردوگاه بزرگ بعقوبه فرستادند (ادموندز، ص 421). در دوران جنگ جهانی اول نیز بسیاری از پناهندگان آسوری در ارودگاه بعقوبه اسکان داده شدند ( بریتانیکا ØŒ همانجا). شهر بعقوبه امروزه آباد Ùˆ پر رونق است و، به سبب اØ‌داث ساختمانهای جدید Ùˆ خیابانهای نو Ùˆ مراکز خدماتی Ùˆ درمانی ØŒ توسعه یافته است . راه آهن بغداد Ù€ اربیل از آن Ù…ÛŒ گذرد.

منابع : روبرت مان آدمز، اطراف بغداد: تاریخ الاستیطان فی سهول دیالی ØŒ ترجمة صالØ‌ اØ‌مد علی ØŒ علی Ù…Ø‌مد میاØ‌ Ùˆ عامر سلیمان ØŒ بغداد1984Ø› ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ØŒ بیروت 1385Ù€1386/ 1965Ù€1966Ø› ابن خرداذبه ØŒ کتاب المسالک Ùˆ الممالک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› ابن خلدون ØŒ تاریخ ابن خلدون المسمی دیوان المبتدا Ùˆ الخبر فی تاریخ العرب Ùˆ البربر Ùˆ من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر ØŒ چاپ خلیل Ø´Ø‌اده Ùˆ سهیل زکار، بیروت 1408/ 1988Ø› اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان ØŒ ترجمة عبدالمØ‌مد آیتی ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› سیسیل جی . ادموندز، کردها، ترکها، عربها ØŒ ترجمة ابراهیم یونسی ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› Ù…Ø‌امی جمال بابان ØŒ اصول اسماء المدن Ùˆ المواقع العراقیة ØŒ ج 1ØŒ بغداد 1989Ø› عباس عزاوی ØŒ تاریخ العراق بین اØ‌تلالین ØŒ بغداد 1353Ù€1376/1935Ù€1956ØŒ چاپ افست قم 1369 Ø´ Ø› ناصرالدین قاجار، شاه ایران ØŒ شهریار جاده ها: سفرنامة ناصرالدین شاه به عتبات ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا عباسی Ùˆ پرویز بدیعی ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم البلدان ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866Ù€1873ØŒ چاپ افست تهران 1965Ø›

EI 2 , s.v."Ba'k ¤ u  ba" (S. H. Longrigg); The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "Ba ـ qu  bah"; The World book encyclopedia , London 1995.

/ Ø‌سین قرچانلو /