بَطلَمیوس ، اخترشناس ØŒ ریاضیدان Ùˆ جغرافیدان نامدار Ø‌وزة علمی اسکندریه در سدة دوم میلادی . برخی منابع تولد Ùˆ وفات او را، بترتیب ØŒ Ø‌دود 100 میلادی Ùˆ 170 میلادی ØŒ Ùˆ برخی دیگر Ø‌دود 85 میلادی Ùˆ 165 میلادی ذکر کرده اند ( دایرة المعارف فارسی ØŒ ذیل ماده ).

اطلاعات ناچیز ما از زندگی بطلمیوس بر پایة استنتاجهایی از آثار برجا ماندة او، و نیز برخی اطلاعات غیرموثق از نویسندگان اواخر دورة باستان و دورة روم شرقی است .

بهترین قرینه برای زمان Ø‌یات او، رصدهایی است Ú©Ù‡ در مجسطی گزارش شده است Ø› همة این رصدها مقارن با زمان فرمانروایی هادریانوس (117 Ù€ 138 میلادی ) Ùˆ آنتونینوس (138Ù€ 161 میلادی )ØŒ امپراتوران روم بوده اند. ÙˆÛŒ مقارن زمان هادریانوس بر آمده Ùˆ تا زمان فرمانروایی مارکوس آورلیوس (161Ù€180 میلادی ) زیسته بوده است . اسکندریه (Ú©Ù‡ علی رغم پشت سر گذاشتن دوران عظمتش ØŒ باز هم سنت علمی خود را





Ø‌فظ کرده بود) تنها جایی است Ú©Ù‡ به رصدهای بطلمیوس در آن اشاره شده است ØŒ Ùˆ دلیلی در دست نیست Ú©Ù‡ او در جای دیگری نیز زیسته باشد ( زندگینامة علمی دانشوران ØŒ ذیل ماده ).

بطلمیوس ، که معرّب نامِ یونانی ـ لاتینیِ او یعنی Ptolemaeus / پِتُلِمایوس است ، یگانه صورتی است که تقریباً همیشه در آثار دورة اسلامی به کار رفته است (در مواردی

نیز به صورت بطلیموس ضبط شده است ). مسعودی (در

التنبیه و الاشراف ) آن را أبطلمیوس می نویسد، که می توان اِبطُلَمَیوس خواند، و این درست ترین تعریبِ ممکن است .

او در جایی (ص 129) توضیØ‌اً Ù…ÛŒ گوید: «بطلاماوس بِلُغتِهِم ». نام پتولمایوس (=مصری ) را مرتبط با اقامتش در مصر

دانسته اند ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). دربارة

نسبت (یا لقبِ) اَلقَلودی / القَلوذیِ او، مسعودی می گوید:

برخی بر این عقیده اند که وی یکی از پسران کلاودیوس ، «ششمین » امپراتور روم ، بوده است (در واقع ، کلاودیوس ، سومین آنان بود). خود مسعودی ، همچون ابن صاعد اندلسی (ص 29) و ابن ندیم (ص 267)، زمان او را درست معین کرده اند. مسعودی و دیگران همچنین تطبیق نادرست این اخترشناس

را با یکی از شاهان یونانی نَسَبِ مصر، معروف به «بَطالِسَه »، مردود دانسته اند. از معلمان و همکاران او هیچ نمی دانیم ،

هر چند می توان پذیرفت که تئون ـ که نامش در مجسطی

آمده ـ معلم او بوده است . بطلمیوس چندین اثر خود را

نیز خطاب به فردی به نام «سوروس »، که اطلاع دیگری

از او نداریم ، نوشته است ( زندگینامة علمی دانشوران ،

همانجا).

چون هیچ دانشمند یونانی به قدر بطلمیوس در اخترشناسی Ùˆ جغرافیا Ùˆ Ø‌تی «جهان بینی » اروپای دورة قرون وسطی

و در جهان اسلام تأثیر نگذاشته ، در این مقاله به ذکر

بعضی کتابهای ÙˆÛŒ در زمینة اخترشناسی ØŒ اختربینی ØŒ جغرافیا، علم الØ‌ان Ùˆ نورشناخت ØŒ Ú©Ù‡ بر علوم اسلامی اثر گذاشته اند،

می پردازیم .

در ذیل هر عنوان ، آثاری که فقط به عربی شناخته شده

یا ترجمه های آنها، آورده Ù…ÛŒ شود. منابع ما چنین است : الفهرست ابن ندیم ØŒ طبقات الامم ابن صاعد اندلسی ØŒ تاریخ الØ‌کماء قفطی Ùˆ عیون الانباء ابن ابی اُصَیْبِعة ØŒ بعلاوة

> تاریخ نوشته های عربی < بروکلمان و فهرستهای نسخه های خطی . برای ترجمه های اروپایی ، از این تألیفات استفاده کرده ایم : تألیفات سارتُن ، مقدمه بر تاریخ علم ؛ ثرندایک ، > تاریخ جادوگری ... < ؛ اشتاین شنایدر، > ترجمه های اروپایی از عربی < ؛ میلاس والیکروزا، > ترجمه های شرقی در مجموعة نسخه های خطی کتابخانة کلیسای اسقفی تولِدو < ؛ کارمُدی ، > علوم اخترشناسی و اختربینی عربی در ترجمة لاتینی < (مطالب این کتاب در همة موارد در خور اعتماد نیست )؛ ثرندایک ، «یادداشتهایی دربارة بعض نسخه های خطی لاتینی اخترشناسی ، اختربینی و ریاضیات در واتیکان » ؛ همو، «یادداشتهایی دربارة بعض نسخه های خطی ... کتابخانة ملی ، پاریس » .

1) اخترشناسی .

الف ) مجسطی . پس از این Ú©Ù‡ نالّینو با دلائل جدیدی نظر کُپّه را اثبات کرد Ú©Ù‡ این واژه برگرفته از صورتِ «مَنØ‌وتِ» suntaxis  megale یونانی است (نالینو، ص 223ØŒ ترجمة فارسی ØŒ ص 275Ù€277)ØŒ دانشمندان عموماً عقیدة پیشین را Ú©Ù‡ واژة مجسطی مشتق از  megiste یونانی است ( د.اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ ذیل "Almagest" ) رها کرده اند. ابن عبری (ص 123) نیز عنوان صØ‌ÛŒØ‌ یونانی ØŒ سونطاکسیس ØŒ را ذکر کرده است . یعقوبی (ج 1ØŒ ص 151Ù€154Ø› نیز رجوع کنید به کلمرُث ØŒ ص 17Ù€ 18) تلخیص دقیقی از «کتابهای » ( = فصولِ ) یک تا چهار مجسطی به دست داده است . ثابت بن قره اثری با عنوان تَسهیل المجسطی نگاشت ( رجوع کنید به بروکلمان ØŒ > ذیل < ØŒ ج 1ØŒ ص 384ØŒ Ø´ 7a ). نخستین مترجم مجسطی ØŒ چنانکه سارتن بیان کرده است ( مقدمه بر تاریخ علم ØŒ ج 1ØŒ ص 562)ØŒ علی بن ربّن طبری * نیست . نالینو (ص 224 Ùˆ بعد، ترجمة فارسی ØŒ ص 277Ù€279) تمام این مسئله را از نو بررسی کرده ØŒ تعبیر جدیدی از گزارش ابن ندیم به دست داده Ùˆ به این نتیجه رسیده است Ú©Ù‡ نخستین مترجم مجسطی معلوم نیست . Ú˜. وَجْدَه تفسیر ناشناختة ابوجعفرخازِن بر مجسطی را (بروکلمان ØŒ > ذیل < ØŒ ج 1ØŒ ص 387) کشف کرد (نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ØŒ Ø´ 9 Ùˆ 4821 ar. Ø› رجوع کنید به RSO ØŒ ج 25ØŒ ص 8)ØŒ Ùˆ تفسیر دیگری نوشتة جابربن Ø‌یّان را فقط به نام آن Ù…ÛŒ شناسیم ( رجوع کنید به Ù¾ . کراوس ØŒ جابربن Ø‌یّان ØŒ ج 1ØŒ ص 1943ØŒ



















Ø´ 2834). به گفتة هَسکینز Ùˆ لاکوود ØŒ نخستین ترجمة لاتینی مستقیماً از یونانی Ùˆ دوازده سال پیش از ترجمة ژرار کرمونایی از عربی در 1175 صورت گرفته است (ج 21ØŒ ص 75Ù€102Ø› نیز رجوع کنید به هایبرگ ØŒ ج 45ØŒ ص 57Ù€66ØŒ ج 46ØŒ ص 207Ù€216). نیز رجوع کنید به کارمدی ØŒ ص 15ØŒ Ùˆ میلاس والیکروزا، 1942ØŒ فصل 35 (نیز رجوع کنید به تØ‌ریر المجسطی * ).

ب ) کتاب القانون فی علم النجوم Ùˆ Ø‌سابها Ùˆ قسمة اجزائها Ùˆ تعدیلها ØŒ Ú©Ù‡ یعقوبی (ج 1ØŒ ص 159) آن را تجزیه Ùˆ تØ‌لیل کرده است . نام اصلی یونانی آن pyئkheiroi kanئes (در ترجمة لاتینی ØŒ Tabulae manuales ØŒ > جدولهای دستی < ) بوده است (اشتاین شنایدر، در ZDMG ØŒ ج 50ØŒ ص 217Ùˆ341). ولی هنیشمان (ص 118 Ùˆ بعد) نشان داده است اثری Ú©Ù‡ یعقوبی بررسی کرده ترجمة > جدولهای دستی < بطلمیوس نیست . این کتاب بطلمیوس در همان روزگار باستان با تفسیری Ú©Ù‡ تئون اسکندرانی بر آن نوشته بود، خَلط شده بود. این تفسیر را بعض دانشمندان عرب Ù…ÛŒ شناختند و، همچنانکه رُزنتال در بررسی خود از نسخة خطی شمارة 4830 ایاصوفیا ثابت کرده است (ج 2ØŒ ص 436 به بعد)ØŒ کِندی تØ‌ت تأثیر تفسیرهای تئون بر بطلمیوس بود.

باید توجه خاصی به یکی از این جدولها کرد، یعنی n  kano basileion ØŒ Ú©Ù‡ Ú© .واخسموت در > مقدمه بر مطالعة تاریخ باستان < خود (1895ØŒ ص 304Ù€306) ویرایش Ùˆ چاپ کرده است (ف . Ú© . گینتسل آن را با استفاده از اعداد عربی Ùˆ با ذکر سالهای میلادی برای هر پادشاه در > دستینة سالشماری ریاضیات Ùˆ تکنولوژی < ØŒ ج 1ØŒ ص 1906ØŒ ص 139ØŒ دوباره چاپ کرده است ). یعقوبی (ج 1ØŒ ص 161) از این متن در مورد شاهان یونان Ùˆ روم نقل کرده است . ابوریØ‌ان بیرونی نیز (ص 88 به بعد) مطالب مشابهی دربارة این شاهان ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به قفطی ØŒ ص 96Ø› طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 412 Ùˆ بعد؛ ابن صاعد اندلسی ØŒ ص 30).

ج ) اقتصاص اØ‌وال الکواکب ØŒ یا فی اقتصاص جمل Ø‌الات الکواکب المتØ‌یرة ØŒ Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً منظور ابن ندیم (ص 268) از کتاب فی سیر السَّبعه نیز همان است ( رجوع کنید به قفطی ØŒ ص 98ØŒ ترجمة فارسی ØŒ ص 138Ø› اشتاین شنایدر، > ترجمه های اروپایی از عربی < ØŒ ص 211Ø› بروکلمان ØŒ > ذیل < ØŒ ج 1ØŒ ص 384ØŒ 7b ). نسخه های خطی ترجمة عربی این اثر با «اصلاØ‌ » ثابت بن قره مشتمل بر دو مقاله در کتابخانة موزة بریتانیا Ùˆ کتابخانة لیدن موجود است . هر دو مقاله را Ù„ .نیکس به آلمانی ترجمه کرده است . این ترجمه با متن یونانی مقالة اول در > آثار فرعی اخترشناسی < بطلمیوس ØŒ ویرایش ÛŒ .Ù„ .هایبرگ ØŒ 1907ØŒ به چاپ رسیده است . گلدشتاین تصویر نسخة خطی اقتصاص (موزة بریتانیا، عربی 426) را همراه با ترجمة انگلیسی بخش دوم از مقالة اول آن Ú©Ù‡ بر اساس همین نسخه Ùˆ نسخة لیدن (عربی 1155) Ùˆ ترجمة عربی آن (پاریس ØŒ عبری 1028) فراهم آمده ØŒ در سال 1967 منتشر کرده است :

The Arabic version of Ptolemy's planetary hypotheses, Transactions of the American Philosophical Society, new series, vol. 57.

د) کتاب الانواء (ابن صاعد اندلسی ØŒ ص 29Ø› برای اطلاع از معنای این نام رجوع کنید به نالینو، ص 133 به بعد، ترجمة فارسی ØŒ ص 159 به بعد؛ نیز کراچکوفسکی در کتاب الاخبار الطوالِ ابوØ‌نیفة دینوری ØŒ مقدمه Ùˆ غیر آن ØŒ ص 40 به بعد، Ùˆ توصیف این کتاب در التنبیه Ùˆ الاشراف مسعودی ØŒ ص 17). بُل در کتاب اِسفرا (=اُکَر؛ ص 413 Ùˆ بعد) اظهار نظر کرده است Ú©Ù‡ ابومعشر از این کتاب در بیان «طلوع صورتهای فلکی در وجوه برجها» (البروج ... Ùˆ مایَطلعُ فی وجوهها من الصُّوَر) استفاده نکرده است Ùˆ منبع ابومعشر را کتاب مجعولی منسوب به بطلمیوس Ù…ÛŒ داند.

Ù‡ ) تسطیØ‌ کره ابن ندیم (ص 269) تفسیر کتاب بطلمیوس فی تسطیØ‌ الکره را Ú©Ù‡ ثابت بن قره ترجمه کرده است ØŒ ذکر Ù…ÛŒ کند.

Ùˆ) فی ذات الصفائØ‌ Ùˆ Ù‡ÛŒ الاسطرلاب . نام اثری از بطلمیوس است Ú©Ù‡ یعقوبی (ج 1ØŒ ص 157) آن را ذکر Ù…ÛŒ کند. برای اطلاع از چاپهای ترجمة لاتینی بنگرید به کارمُدی (ص 18). در مورد تأثیر بطلمیوس بر اسطرلابهای عربی Ù€ اسپانیایی بنگرید به میلاس والیکروزا (1931ØŒ فصل 6Ù€7).

2) اختربینی .

الف ) کتاب الاربعه یا کتاب مقالات الاربعه ( الاربعه مقالات ) فی اØ‌کام النجوم . ویرایش متن اصلی یونانی این اثر به وسیلة







رابرتس در 1940 همراه با ترجمة انگلیسی انتشار یافته Ùˆ سپس ویرایش دیگری به وسیلة بُل Ùˆ بوئر به سال 1957 منتشر شده است (برای ترجمه های لاتینی این اثر رجوع کنید به کارمُدی ØŒ ص 18Ø› میلاس والیکروزا، 1942ØŒ فصل 37Ø› شرØ‌ آن به وسیلة علی بن رضوان ØŒ همانجا؛ فصل 39. نقل قولهایی از آن در کتاب البØ‌ثِ جابربن Ø‌یّان ØŒ گردآوردة کراوس ØŒ Ø´ 2834ØŒ ص 168ØŒ Ø´ 1).

ب ) کتاب الثمره ØŒ Ú©Ù‡ انتساب آن به بطلمیوس موثق نیست . ابن ندیم (ص 268) از شرØ‌ آن به وسیله اØ‌مدبن یوسف المصری المهندس یاد کرده است (نیز رجوع کنید به بروکلمان ØŒ > ذیل < ØŒ ج 1ØŒ ص 229). ویرایش جدیدی از متن یونانی آن را اِ. بوئر

در 1952 منتشر کرد (برای اطلاع از ترجمه های لاتینی

آن رجوع کنید به کارمُدی ، ص 16؛ میلاس والیکروزا، 1942، فصلهای

37 و 38). ده گفتة قصار از این اثر در رسالة منتسب به

مجریطی به نام غایة الØ‌کیم (به لاتینی Picatrix ) (ص 323Ù€ 324) آمده Ùˆ شرØ‌ اØ‌مدبن یوسف بر گفتة نهم بتفصیل

آورده شده است (همان ، ص 55). پارة دیگری از این اثر

را کراوس در نسخة مجموعة تیمور (قاهره )، اخلاق ، 14 و

290 یافته است (در مورد آن رجوع کنید به پ . کراوس ، دراسات ، ج 1، 1939، ص 6).

ج ) کتاب ذوات الذوائب (ابن ندیم ، ص 268؛ رجوع کنید به اشتاین شنایدر، > ترجمه های اروپایی از عربی < ، ص 218، ش 22).

د) کتاب الموالید (ابن ندیم ØŒ همانجا) Ú©Ù‡ جابر بن Ø‌یّان از آن با نام کتاب الموالید الصغیر مطلب نقل کرده است ( رجوع کنید به کراوس ØŒ جابر ØŒ ج 2ØŒ ص 258ØŒ Ø´ 1. ÙˆÛŒ این اثر را هم اصیل نمی داند).

Ù‡ ) اثر مجهول المؤلف دیگری به نام کتاب المَلØ‌ÙŽÙ…ÙŽÙ‡ را از نقل قولهای متعددی Ú©Ù‡ در معجم البلدان یاقوت آمده است Ù…ÛŒ شناسیم ( رجوع کنید به مجموعة اسامی مکانها Ú©Ù‡ در آن ذکر شده Ùˆ برای اطلاع از نوشتارهای دیگر رجوع کنید به هُنیشمان ØŒ ص 125Ù€134). معنای ملØ‌مه کاملاً روشن نیست Ùˆ نقل قولها هم برای تشخیص ماهیت Ø‌قیقی کتاب کفایت نمی کند.

Ùˆ) متن کوتاهی به نام ذکر ماجاء فی النَیروز Ùˆ اØ‌کامه ممّا فسّره بطلمیوس الØ‌کیم Ùˆ وجده عن علم دانیال (!) ویراستة عبدالسلام هارون از نسخة خطی مراد ملای استانبول ØŒ Ø´ 338ØŒ منتشر شده است . این اثر دربارة اهمیت انطباق آغاز سال بر هر یک از روزهای هفته (مدخل سال نو) است .

ز) کتاب > کتاب صورتهای بطلمیوس < یا رسالة فی صور الدَرَج منسوب به بطلمیوس یکی از منابع سفینة الاØ‌کام اثر مؤلفی به نام Ø‌ضرت النُصَیری بوده است (نسخه های خطی برلین Ø´ 676 , I pet. Ùˆ نسخة موزة بریتانیا، Ø´ 400 , 23. Add ). موضوع این اثر صورتهایی است Ú©Ù‡ در 360 درجة کرة آسمان طلوع Ù…ÛŒ کنند Ùˆ نسخه های متعددی از آن در دست است . یکی بودن این متنهای عربی Ùˆ لاتینی هنوز Ù…Ø‌قق نشده است (دربارة معنای عنوان این اثر رجوع کنید به بُل ØŒ ص 426 به بعد).

Ø‌ ) > رساله به هریستون < یا > ارسطو در ادبیات یهودیان < (اشتاین شنایدر، > ترجمه های اروپایی از عربی < ØŒ ص 218ØŒ Ø´ 11) به وسیلة میلاس والیکروزا (1942ØŒ ص 175) بررسی شده است . برای اطلاع از متنهای مشابه منسوب به بطلمیوس رجوع کنید به کارمدی ØŒ ص 17ØŒ 20.

Ø· ) رسالة > در باب اختیارات < بطلمیوس (چاپ ونیز، 1509) Ú©Ù‡ کارمدی (ص 41) کتاب الاختیارات را Ú©Ù‡ در مجموعة نسخه های خطی اسکوریال (Ø´ 919) موجود است ترجمة آن دانسته است Ø› نسخة خطی دیگری با همین عنوان را Ú©Ù‡ در اسکندریه ( Ø‌روف ØŒ 12) موجود است ØŒ بروکلمان ذکر کرده است ( > ذیل < ØŒ ج 3ØŒ ص 1205).

3) جغرافیا.

ج . Ù‡ . کرامرز دربارة ترجمة عربی کتاب جغرافیای بطلمیوس Ùˆ تأثیر آن بر دیدگاههای جغرافیایی مسلمانان گزارشی داده است ( د. اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ ضمیمه ØŒ ذیل جغرافیا ). از ترجمه های عربی آن اکنون تنها کتاب صورة الارض ترجمه Ùˆ بازآرایی Ù…Ø‌مدبن موسی خوارزمی در دست است . نیز نگاه کنید به کرامرز، ص 79Ù€107.

4) موسیقی .

در مورد تأثیر رسالة بطلمیوس در علم الØ‌ان بر کتاب الموسیقی الکبیرِ فارابی نگاه کنید به Ù¾ .کراوس ØŒ جابر ØŒ ج 2ØŒ ص 204ØŒ Ø´ 2.

5) نور شناخت .

نام عربی کتاب بطلمیوس در نور شناخت کتاب المناظر است (ابن صاعد اندلسی ، ص 29). ترجمه های لاتینی آن در کارمدی (ص 18) آمده است . در مورد تأثیر آن بر ابن هیثم نگاه کنید به اشتاین شنایدر، > ترجمه های اروپایی از عربی < ، بند 122.

6) اثری دیگر.

کتابی به نام منافع الاØ‌جار در نسخة شمارة 2772 پاریس





موجود است . در این مورد نگاه کنید به نسخة خطی پاریس ، شمارة 2772، قس روسکا و هارتر (ص 78).

منابع : ابن صاعد اندلسی ØŒ طبقات الامم ØŒ چاپ لویس شیخو؛ ابن عبری ØŒ تاریخ مختصر الدول ØŒ چاپ صالØ‌انی Ø› ابن ندیم ØŒ کتاب الفهرست ØŒ چاپ فلوگل ØŒ لایپزیگ 1871Ù€1872Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ آثار الباقیة Ø› جابربن Ø‌یان ØŒ بØ‌Ø« ØŒ چاپ کراوس Ø› دایرة المعارف فارسی ØŒ به سرپرستی غلامØ‌سین مصاØ‌ب ØŒ تهران 1345Ù€1374 Ø´ Ø› اØ‌مدبن داود دینوری ØŒ الاخبار الطوال ØŒ چاپ کراچکوفسکی ØŒ 1912Ø› زندگینامة علمی دانشوران ØŒ زیرنظر اØ‌مد بیرشک ØŒ تهران 1369 Ø´ Ù€ ØŒ ذیل «بطلمیوس » (نوشتة جی . جی . تومر)Ø› Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ تاریخ الرسل Ùˆ الملوک ØŒ 1357/1939Ø› علی بن یوسف قفطی ØŒ تاریخ الØ‌کماء Ùˆ هو مختصر الزوزنی المسّمی بالمتنخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الØ‌کماء ØŒ چاپ لیپرت ØŒ همان ØŒ ترجمة فارسی چاپ بهین دارائی ØŒ تهران 1347 Ø´ Ø› مسلمه بن اØ‌مد مجریطی ØŒ نهایة الØ‌Ú©Ù… ØŒ چاپ ریتر1933Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ کتاب التنبیه Ùˆ الاشراف ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1894Ø› کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک : تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی ØŒ ( بی جا. بی تا. ) ØŒ همان ØŒ ترجمة فارسی : تاریخ نجوم اسلامی ØŒ ترجمة اØ‌مد آرام ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ تاریخ ØŒ چاپ هوتسما، لیدن 1883Ø›

ـ Abdurrah ¤ ma  n Badawi, Fontes Graecae (sic) doctrinarum politicarum Islamicarum , 1954, introduction; Boll, Sphaera, 1903; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; F. J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation , 1956; EI 1 , s.v. "Almagest" (by H. Suter); EI 1 , Supplement , s.v. "Djughra  fiya  " (by J. H. Kramers); Ch. H. Haskins and D. P. Lockwood, "The Sicilian translators of the 12th century and the first Latin version of Ptolemy's Almagest ", Harvard Studies in Classical Philology , xxi, (1910); J. L. Heiberg, in Hermes , xlv, 1910; E. Honigmann, Die 7 Klimata , 1929; Klamroth, in ZDMG , 42; J. H. Kramers, Geography and commerce", in The Legacy of Islam , 1931; J. M. Millؤs Vallicrosa, Assaig d'historia de les idees fصsiques i matemبtiques a la Catalunya medieval , 1931; idem, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , 1942; F. Rosenthal, Studi... G. Levi della Vida , 1956; J.Ruska and W. Hartner, Katalog der orientalischen und lateinischen Originalhandschriften, Abschriften und Photokopien des Instituts fدr Geschichte der Medizin und

der Naturwissenschaften in Berlin , 1939; G. Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Florida 1975; M. Steinschneider, Die europ. غbersetzungen a.d. Arab .; L. Thorndike, in Isis , 50, 1959, 33-50; idem, "Notes on some...manuscripts of the Bibliothةque Nationale, Paris," Journal of the Warburg and Courtauld Institutes , xx (1957), 112-172; idem, "Notes upon some medieval Latin astronomical, astrological and mathematical manuscripts at the Vatican," in Isis , 47 (1956), 391-404.

/ پلسنر ( د. اسلام ) Ø› با اصلاØ‌ات Ùˆ اضافاتی از گروه تاریخ علم /