بشیریه ، مدرسه ، از مدارس مشهور بغداد در قرن هفتم و هشتم . بانی آن باب بشیر (متوفی 652) از کنیزان مستعصم بالله ، آخرین خلیفة عباسی (حک : 640ـ656)، بود (ابن فوطی ، 1351، ص 275). مدرسه در ساحل غربی دجله ساخته شد، و باب بشیر برای بنا و ادارة مدرسه موقوفات بسیار تعیین کرد. چون بشیریه را برای تدریس علوم فقهی مذاهب اربعه تأسیس می کردند، به سبک مدرسة مستنصریة بغداد، آن را با چهار ایوان برای نشست استادان چهار مذهب آراستند. مدرسه در653، حدود یک سال پس از در گذشت باب بشیر، آغاز به کار کرد. در افتتاح بشیریه مستعصم و پسرانش ، وزیر، مشایخ ، علما و استادان حضور داشتند. در این مراسم با شکوه ، خلیفه استادان ، سرپرست مدرسه ، متصدیان بنا و کارکنان را خلعت داد. سراج الدین نهرقُلی حنفی رئیس قاضیان بغداد (متوفی 654)، شرف الدین عبدالله بن جوزی حنبلی استاددار خلیفه (متوفی 656)، محیی الدین یوسف ابن جوزی حنبلی (متوفی 656)، نورالدین محمدخوارزمی حنفی ، علم الدین احمد شرْمساحی مالکی (متوفی 673) از جمله مدرسان بشیریه بودند که در مراسم گشایش از دست خلیفه خلعت گرفتند (همو، ص 307ـ 308).

از رویدادهای بشیریه و شیوه های آموزشی آن اطلاع چندانی در دست نیست . از اخبار پراکنده چنین بر می آید که در این مدرسه ، مانند دیگر مدارس ، علاوه بر دانشهای دینی و مذهبی ، چون فقه ، حدیث ، تفسیر و علوم قرآنی ، ادبیات و تا حدودی ریاضیات تدریس می شده است (معروف ، ص 7ـ8). در کنار این مدرسه ، دارالقرآنی نیز به دستور باب بشیر ساخته بودند که پیش از بشیریه ، در شعبان 652، گشایش یافت ؛ و چون باب بشیر در شوال و پسرش ابونصر محمدبن مستعصم در ذیقعدة همان سال در گذشتند، هر دو را کنار هم در زیر گنبد این دارالقرآن به خاک سپردند (ابن فوطی ، 1351، ص 275ـ276).

به نظر می رسد که در اشغال بغداد، هولاکو چندان متعرض

مراکز دینی و علمی نشده و مدارس بزرگ ، چون نظامیه و مستنصریه و بشیریه ، از خطر ویرانی و تعطیلی مصون مانده باشد (عزّاوی ، ج 1، ص 544).

در 668 که علاءالدین صاحب دیوان جوینی ، حاکم بغداد، به اقدامات گسترده ای در مدرسة مستنصریه دست زد و مراکز علمی و مساجد بغداد را نوسازی کرد، به تعیین مدرس برای بشیریه نیز فرمان داد (ابن فوطی ، 1351، ص 365ـ366).

با آگاهی از شرح احوال و آثار بیش از سی تن از استادان و معیدان و دانش آموختگان بشیریه و اینکه آنان بیشتر از فقیهان بزرگ عصر خود بوده و علاوه بر سمت استادی در مدارس بغداد عهده دار دیگر مشاغل عالی از جمله منصب قضا نیز بوده اند، به اهمیت و اعتبار مدرسة بشیریه پی می بریم . وجود معیدان در این مدرسه ، که تقریرات استاد را با صدای بلند تکرار می کرده اند و به گوش همگان می رسانیده اند، دلیلی بر شمار زیاد طلاّ ب آن است (معروف ، ص 137ـ138، 213).

ابن فوطی بغدادی (متوفی 723)، که در چهارده سالگی و پیش از سقوط بغداد نزد محیی الدین یوسف ابن جوزی ، استاد حنبلی مذهب و دیگر استادان بشیریه درس خوانده است ؛ و همچنین ابن عماد حنبلی ، ضمن بیان رویدادهای اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ، به مدرسان مذاهب اربعه ، خاصه حنبلی مذهبان این مدرسه ، اشاره کرده اند که مشهورترینشان اینها بوده اند: فخرالدین ابوبکر عبدالله طهرانی رازی حنفی (متوفی 667)؛ سراج الدین هَنایسی شافعی (متوفی 670)؛ اسماعیل بن علی نحوی مدرس نحو بشیریه در اوایل قرن هشتم ؛ عمادالدین ابوعبدالملک عبدالرحمن بصری حنبلی که در 687 از بشیریه به مستنصریه رفت و به جای او شمس الدین اصفهانی از مستنصریه به بشیریه آمد؛ فخرالدین ابوبکر محمدبن عبدالله تفتازانی ؛ و از استادان حدیث : ابن فوطی ؛ شمس الدین ابوعبدالله محمد جیلی (متوفی 723)؛ ابن عُکبُر حنبلی بغدادی (متوفی 735)؛ جمال الدین عاقولی شافعی (متوفی 728)؛ حیدره قُرَشی بغدادی حنفی (متوفی 767)؛ جمال الدین عبدالصمد خضری ضریر حنبلی (ابن فوطی ، 1351، ص 308، 383؛ همو، 1416، ج 1، ص 87ـ88، ص 505، 509؛ ج 2، ص 92ـ93؛ ج 3، ص 38، 145، 153ـ154؛ ج 4، ص 542؛ ج 5، ص 7ـ8؛ ابن عماد، ج 8، ص 111، 191؛ عَزّاوی ، ج 2، ص 112؛ معروف ، ص 67ـ68، 198، 288).

بشیریه کتابخانه ای با کتابهای بسیار داشته است . فخرالدین ابواسحاق ابراهیم بن حسن بن ایدغدی یا بغدادی ، معروف به ابن بوّاب کاتب ، «خازن الکتب » (کتابدار) بشیریه ، و ادیبی فاضل و خوش خط بوده که در 714، فهرستی از کتابهای موجود در آن کتابخانه را به خط خوب نوشته است (ابن فوطی ، 1416، ج 2، ص 516 ـ 517).

---

منابع :
(1) ابن بطوطه ، تحفة النظّار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار ، ترجمه محمد علی موحد، تهران 1337 ش ؛
(2) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1413/1992؛
(3) ابن فوطی ، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة ، چاپ مصطفی جواد، بغداد1351؛
(4) همو، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ محمد الکاظم ، تهران 1416؛
(5) مصطفی جواد و احمد سوسه ، دلیل خارطة بغداد المفصّل ... ، بغداد1378/1958؛
(6) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، نزهة القلوب ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1336 ش ؛
(7) عباس عزّاوی ، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد1353ـ1376/1935ـ1956، چاپ افست قم 1369 ش ؛
(8) ناجی معروف ، تاریخ علماء المستنصریه ، بغداد1379/1959؛
همو، علماء النظامیات و مدارس المشرق الاسلامی ، بغداد1393/1973.

/ نورالله کسائی /









مراکز دینی و علمی نشده و مدارس بزرگ ، چون نظامیه و مستنصریه و بشیریه ، از خطر ویرانی و تعطیلی مصون مانده باشد (عزّوای ، ج 1، ص 544).

در 668 که علاءالدین صاحبدیوان جوینی ، حاکم بغداد،

به اقدامات گسترده ای در مدرسة مستنصریه دست زد

و مراکز علمی و مساجد بغداد را نوسازی کرد، به تعیین

مدرس برای بشیریه نیز فرمان داد (ابن فوطی ، 1351، ص 365ـ 366).

با آگاهی از شرح احوال و آثار بیش از سی تن از استادان و معیدان و دانش آموختگان بشیریه و اینکه آنان بیشتر از فقیهان بزرگ عصر خود بوده و علاوه بر سمت استادی در مدارس بغداد عهده دار دیگر مشاغل عالی از جمله منصب قضا نیز بوده اند، به اهمیت و اعتبار مدرسة بشیریه پی می بریم . وجود معیدان در این مدرسه ، که تقریرات استاد را با صدای بلند تکرار می کرده اند و به گوش همگان می رسانیده اند، دلیلی بر شمار زیاد طلاّ ب آن است (معروف ، ص 137ـ138، 213).

ابن فوطی بغدادی (متوفی 723)، که در چهارده سالگی و پیش از سقوط بغداد نزد محیی الدین یوسف ابن جوزی ، استاد حنبلی مذهب و دیگر استادان بشیریه درس خوانده است ؛
و همچنین ابن عماد حنبلی ، ضمن بیان رویدادهای اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ، به مدرسان مذاهب اربعه ، خاصه حنبلی مذهبان این مدرسه ، اشاره کرده اند که مشهورترینشان اینها بوده اند: فخرالدین ابوبکر عبدالله طهرانی رازی حنفی (متوفی 667)؛
سراج الدین هَنایسی شافعی (متوفی 670)؛
اسماعیل بن علی نحوی مدرس نحو بشیریه در اوایل قرن هشتم ؛
عمادالدین ابوعبدالملک عبدالرحمن بصری حنبلی که در 687 از بشیریه به مستنصریه رفت و به جای او شمس الدین اصفهانی از مستنصریه به بشیریه آمد؛
فخرالدین ابوبکر محمدبن عبدالله تفتازانی ، و از استادان حدیث : ابن فوطی ؛
شمس الدین ابوعبدالله محمد جیلی (متوفی 723)؛
ابن عُکبُر حنبلی بغدادی (متوفی 735)؛
جمال الدین عاقولی شافعی (متوفی 728)؛
حیدره قُرَشی بغدادی حنفی (متوفی 767)؛
جمال الدین عبدالصمد خضری ضریر حنبلی (ابن فوطی ، 1351، ص 308، 383؛
همو، 1416، ج 1، ص 87ـ88، ص 505، 509؛
ج 2، ص 92ـ93؛
ج 3، ص 38، 145، 153ـ154؛
ج 4، ص 542؛
ج 5، ص 7ـ8؛
ابن عماد، ج 8، ص 111، 191؛
عَزّاوی ، ج 2، ص 112؛
معروف ، ص 67ـ68، 198، 288).

بشیریه کتابخانه ای با کتابهای بسیار داشته است . فخرالدین ابواسحاق ابراهیم بن حسن بن ایدغدی یا بغدادی ، معروف به ابن بوّاب کاتب ، «خازن الکتب » (کتابدار) بشیریه ، و ادیبی فاضل و خوش خط بوده که در 714، فهرستی از کتابهای موجود در آن کتابخانه را به خط خوب نوشته است (ابن فوطی ، 1416، ج 2، ص 516 ـ 517).

---

منابع :
(9) ابن بطوطه ، تحفة النظّار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار ، ترجمه محمد علی موحد، تهران 1337 ش ؛
(10) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1413/1992؛
(11) ابن فوطی ، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة ، چاپ مصطفی جواد، بغداد 1351؛
(12) همو، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ محمد الکاظم ، تهران 1416؛
(13) مصطفی جواد و احمد سوسه ، دلیل خارطة بغداد المفصّل ... ، بغداد1378/1958؛
(14) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، نزهة القلوب ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1336 ش ؛
(15) عباس عزّاوی ، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد1353ـ1376/1935ـ1956، چاپ افست قم 1369 ش ؛
(16) ناجی معروف ، تاریخ علماء المستنصریه ، بغداد 1379/1959؛
همو، علماء النظامیات و مدارس المشرق الاسلامی ، بغداد 1393/ 1973.

/ نورالله کسائی /