بِشَنْداس ، نقاش نامور مکتب مغولی هند در نیمة اول قرن یازدهم . او هندو، و نام اصلی اش ویشنوداس است . نقاشی را از دربار اکبر (حک : 936ـ1014) پادشاه گورکانی هند آغاز کرد. یکی از آثار او در این دوره ، که در موزة کنزینگتن لندن نگهداری می شود، منظرة باغی است در آگره که بابر ( مؤسس سلسلة تیموری هند ) در گوشه ای از آن لمیده است . چهرة بابر در این تصویر به قلم نقاش دیگر این دوره نانها است (غروی ، ش 150، ص 21). بشنداس ، بالچند ، ابوالحسن ، منصور و دولت از جمله نقاشان جوانی بودند که در دورة جهانگیر (حک : 1014ـ1037) پرورش و شهرت یافتند (داس ، ص 3). برخی صاحبنظران او را ماهرترین صورتگر این دوره می دانند (عبدالعزیز، ص 40). او به همراه خان عالم ، سفیر جهانگیر، به ایران اعزام شد تا از شاه عباس اول (حک :978ـ1038) و بزرگان دربار او تصاویری تهیه کند (گدار، ج 2، ص 26؛ غروی ، همانجا؛ کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 101). جهانگیر نیز در خاطراتش به این سفر بشنداس و «شبیه »هایی که او از شاه و ارکان دولت او کشیده بود اشاره کرده است (ص 323). تصاویر بشنداس از شاه عباس ، خانواده و دربارش رضایت جهانگیر را جلب کرد و یک فیل و هدایای دیگر به وی پاداش داد (داس ، ص 40). بهترین تصاویر برجای مانده از شاه عباس ، همانهاست که بشنداس صورتگری کرده است (غروی ، ش 149، ص 57). چهره و سنّ وی در همة این تصاویر یکسان می نماید (گدار، ج 2، ص 27).

از بهترین آثار بشنداس که به موزة بوستون امریکا تعلق دارد، تصویری از خان عالم است که در فضای باز و بدون تشریفات ، در حالت نشسته ظرفی از سنگ یشم به شاه عباس هدیه می کند (غروی ، ش 150، ص 21؛ داس ، ص 41). این ملاقات را رضا عباسی به حالت ایستاده به تصویر آورده است . رابینسون ، فهرستی شامل یازده تصویر از این دیدار همراه با نسخه های تقلیدی آن تصاویر که در مجموعه های مختلفی نگهداری می شوند، گرد آورده است (داس ، ص 13). علاوه بر اینها، تصویر دیگری از شاه عباس ، سوار بر اسب که خدمتگزاری در مقابل او ایستاده و بازی شکاری به دست گرفته ، با رقم «عمل بشنداس »، متعلق به موزة ارمیتاژ است . تصویر ایستادة دیگری































جهانگیرشاه و شاه عباس ، اثر بشنداس ، مکتب هند





نیز از همین پادشاه که شمشیر به کمر و تفنگ در دست دارد با رقم «عمل بشنداس » در کتابخانة کاخ گلستان نگهداری می شود. اثر دیگر او از این شاه در وضعی است که او بر روی صندلی نشسته و دو نفر از اعیان در حضور او ایستاده اند و شاه بازی شکاری در دست دارد. این تصویر متعلق به آکادمی (فرهنگستان ) علوم شوروی ( سابق ) است . تصاویر دیگری نیز از شاه عباس در مجموعة تاگور (کلکته ) و موزة بریتانیا نگهداری می شود (کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 101ـ102؛ غروی ، ش 148، ص 22؛ گدار، ج 2، ص 27؛ تیتلی ، ص 163).

مهمترین آثار نقاشی دورة جهانگیر مجموعه های مصوری است که مرقّع نامیده می شوند. از آن دوره ، چهار مرقع شناسایی شده که از میان آنها مرقع گلشن بسیار قابل توجه است . البته برخی تصاویر آن متعلق به دورة پدر یا جدّ جهانگیر است (غروی ، ش 149، ص 58؛ داس ، ص 3؛ بهنام ، ص 2). این مجموعه در 1260 در عهد محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ 1264) در کتابخانة کاخ گلستان ثبت ، و در زمان ناصرالدین شاه (حک : 1264ـ1313) از نو منقّح و مجلّد شده است (گدار، ج 2، ص 13). شش تصویر از این مرقع کار بشنداس است که چهار تصویر آن عبارت اند از: نگارگریِ سه تن از امرای تیموری از جمله بابر که متعلق است به حدود 1040، تصویر دیگر از شاه عباس متعلق به حدود 1013 و سومین اثر، صورت خدابنده میرزا پدر شاه عباس اول است (گدار، ج 2، ص 18ـ19، 26، 75، 77ـ 78). نقاشی دیگری از این مجموعه محفل هنرمندانی

است که به کتابت و تصویرگری مشغول اند (کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 102). حواشی این مرقع به دستور جهانگیر با نقوش عربی ـ اسلامی ، اسلیمیها، منظره ها و چهره سازیهایی از شخصیتهای گوناگون آذین شده است . بر این حواشی فقط امضای آقارضا، بشنداس و دولت دیده می شود (گدار، ج 3، ص 186).

بشنداس آنگونه که دولت تصویر نیمرخ او را کشیده ، مردی است لاغراندام با چهره ای متفکر. در این تصویر، وی جامه ای سپید پوشیده و با بی قیدی عبایی سبز بر شانه انداخته است . امضای اثر، بشنداس را برادرزادة نانها، تصویرگر همان دوره معرفی می کند (گدار، ج 3، ص 195ـ196؛ کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 101).

مرقع جهانگیر از دیگر مجموعه های این دوره است که در کتابخانة دولتی برلین نگهداری می شود و دو اثر از بشنداس در آن موجود است ؛ یکی چهرة راجه سورج سینگ ، دایی جهانگیر و دیگری تصویر بهادرخان ازبک حکمران قندهار (غروی ، ش 149، ص 58، ش 150، ص 21؛ کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 102). در کتاب انوار سهیلی متعلق به کتابخانة بریتانیا نیز اثر دیگری از این نگارگر دیده می شود که موضوع آن سلطان بغداد و دختران چینی است (کریم زاده تبریزی ، همانجا؛ تیتلی ، ص 63). آثار شناخته شدة دیگر این نگارگر را می توان در موزة کنزینگتن ، مرقع گورگیان ، مجموعة تاگور در کلکته ، مجموعة اردشیر (غروی ، ش 150، ص 21، 23)، مجموعه روچیلد (کریم زاده تبریزی ، همانجا) و موزة بریتانیا دید (تیتلی ، ص 164).

بشنداس که نگارگری درباری بود، از تأثیر سیاستهای جهانگیر و شیوه های هنری آن دوره برکنار نماند. جهانگیر برخلاف اکبرشاه ، به جای تصویرسازی کتب ، به اقتضای تمایلات طبیعت گرایانه اش ، نقاشان را به کشیدن تصاویری از زندگی روزمرّة خویش و گیاهان و حیوانات ترغیب می کرد که حاصل آن رها شدن نگارگری هند از مکتب صفوی بود (غروی ، ش 149، ص 48). همچنین در این دوره ، ترسیم دقیق تمثال اشخاص معتبر، تک چهره یا گروهی ، رواج یافت (گدار، ج 2، ص 12؛ چند، ص 331؛ غروی ، ش 149، ص 55؛ کونل ، ص 223؛ کلارک ، ص 2). در این شیوه ، و بویژه در ترسیم جزئیات چهره و مجلس آرایی ، نیز بشنداس دقیق و صاحب سبک موفق بوده است (غروی ، ش 150، ص 23؛ کریم زاده تبریزی ، ج 1، ص 101؛ شریف زاده ، ص 209).

---

منابع :
(1) عیسی بهنام ، «آشنائی با چند نقاش ایرانی و هندی در اوایل قرن یازده هجری »، هنر و مردم ، دورة جدید، ش 20 (خرداد 1343)؛
(2) جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه ( یا ) توزک جهانگیری ، چاپ محمد هاشم ، تهران 1359 ش ؛
(3) تارا چند، تأثیر اسلام در فرهنگ هند ، ترجمة علی پیرنیا و عزیزالدین عزالدین عثمانی ، تهران 1374 ش ؛
(4) عبدالمجید شریف زاده ، تاریخ نگارگری در ایران ، تهران 1375 ش ؛
(5) مهدی غروی ، «جادوی رنگ »، هنر و مردم ، سال 13، ش 148 (بهمن 1353)، ش 149 (اسفند 1353)، ش 150 (فروردین 1354)؛
(6) محمدعلی کریم زاده تبریزی ، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی ، لندن 1363ـ1370 ش ؛
(7) ارنست کونل ، هنر اسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری ، تهران 1355 ش ؛
(8) آندره گدار، و دیگران ، آثار ایران ، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم ، مشهد 1365ـ 1368 ش ؛


(9) Sh. Abdul Aziz, The imperial library of the Mughuls , Lahore 1967;
(10) C. Stanley Clarke, Mughal paintings: the school of Jahangir , New Delhi 1983;
(11) Asok Kumar Das, Splendour of Mughal painting , Bombay 1986;
Norah M. Titley, Miniatures for Persian manuscripts: a catalogue and subject index of paintings from Persia, India and Turkey

(12) in the British Library and the British Museum, London 1977.

/ اکرم ارجح /