بِسطام بن قَیس بن مسعودبن قَیس ، ابوالصهباء، یا ابوزیق (به نوشتة ابن کلبی ، گ 203، ملقّب به مُتَقَمّر: برنده در قمار)، از شجاعان عرب جاهلی ، شاعر و «سیدّ»ی » از بنوشیبان . خاندان او یکی از سه خاندانی بوده است که نامدارترین و اشرافیترین خاندانهای بدوی عرب به شمار می آمدند (ابوالفرج اصفهانی ، ج 17، ص 105). پدرش از «ذَوی الا´کال » (بهره مندان از انعام پادشاهان بیگانه ؛ ابن حبیب ، ص 253) بود و پادشاهان ساسانی ، اُبُلّه و سرزمینهای اطراف (یعنی طَفّ صفوان ) را تیول او قرار داده بودند و وی ، در مقابل ، مکلّف بود که اعضای قبیلة خود را از دستبرد و غارت باز دارد. اما چون قیس به علت معارضة قبیلة خود نتوانست به عهد خود وفا کند، و ضمناً به توطئه چینی با دیگر سرانِ قبایل بر ضد پادشاه ساسانی متّهم بود، گرفتار شد و در یکی از زندانهای ایران درگذشت (ابوالفرج اصفهانی ، ج 20، ص 140).

این که چرا بسطام درصدد انتقام خون پدر برنیامده نکتة مهمّی است ؛ سیاست ایران به نحوی بود که علی رغم پیروزی اعراب در ذوقار، بسطام به جای انتقامجویی ، به همکاری با آنان پرداخت ؛ و نیز از روایتی موثق ( النقائض ، ص 580) برمی آید که ، «عامل » ایرانی در عین التّمر، سپاهیان شیبانی را تجهیز می کرد. بسطام که در ربع آخر قرن ششم میلادی تولد یافته بود (نولدکه ، > اسلام < ، ج 14، ص 125) در بیست سالگی به ریاست قبیلة خود رسید (ابن کلبی ، همانجا) و توانست این قبیله را متّحد سازد، و ازینروست که او را از «جَرّارون » (ابن حبیب ، ص 250) به شمار آورده اند. پس از آن ، چون از فکر مبارزه با ایرانیان منصرف شد، همة همّ خود را صرف نبرد با همسایگانش ، بنوتمیم ، کرد.

نخستین هجومش به بنویَربوع ، یکی از شاخه های بنوتمیم ، به قول بَلاذُری (ج 10، گ 998 پ ) در اَعشاش رخ داد. سپاهیان بنوشیبان شکست خوردند و خود بسطام گرفتار، و بدون تاوان آزاد شد. حملة دوم او احتمالاً در قُشاوَه رخ داد (همان ، ج 10، گ 1003 پ ) و بصراحت گفته اند که بسطام خود فرماندهی سپاه مهاجم را به عهده داشت ، اما این حمله اساساً بی اهمیّت و حاصلش گرفتن چند شتر از عشیرة بنوسَلیط بود. ظاهراً در همین ایام بود که با اَقرع بن حابِس * در سلمان روبرو گردید و در نتیجه ، اَقرع گرفتار شد. اما اقدام جدّیتر بسطام ، نبرد غَبیط المَدْرة بود (که به یوم بطن قَلْج معروف است ). سپاهیان بسطام به اتحادیة قبایل ثعالب حمله بردند و آن را شکست دادند؛ اما چون به جانب قبیلة مالک بن حَنظله تاختند، با مقاومت آنان مواجه شدند؛ و از آنجایی که بنویربوع نیز به یاری قبیلة مالک شتافتند، لشکر بسطام ناچار به گریز شد. بسطام



به دست عُتَیبة بن الحارث به اسارت افتاد و ناچار شد هم فدیه ای سنگین بپردازد و هم عهد کند که دیگر به عشیرة عُتیبه حمله نبرد (همان ، ج 10،گ 988 ر، 995 پ ، 996 ر، 998 ر)؛ با این حال ، عهدشکنی کرد و اندکی بعد به خیمه گاه فرزند عتیبه در ذوقار حمله برد (همان ، ج 10، گ 995 ر، 998 ر) و موفق به گرفتن شتران قبیله شد (این حمله به یوم فَیحان نیز معروف است ). بسطام که به این پیروزی راضی نبود، حملة دیگری بر بنو تمیم تدارک دید تا عُتَیبه را به چنگ آورد، اما در صَمْد (یا ذوطُلوح ) شکست خورد و بزحمت جان به در برد (همان ، ج 10، گ 998 ر). نبردی که چندی بعد به یاری «عامل » ایرانی در عین التَمر در اُفاقه رخ داد، معروف به یوم الغَبیطَین یا یوم العُطالة ، به شکست مهاجمان و فرار بسطام انجامید (همان ، ج 10، گ 1004 پ ). آخرین جنگ بسطام در نَقَی الْحَسَن رخ داد که طی آن ، مردی کم عقل به نام عاصم بن خلیفه از بنوضَبّه وی را کشت و گویند که در حضور عثمان نیز بدین کار فخر فروخت . تاریخ قتل او را می توان حدود 615 میلادی تعیین کرد.

از بازماندگان بسطام اطلاع اندکی در دست است ؛ نوادة او حَدراء، یعنی دختر پسرش زیق ، در آستانة ازدواج با فَرَزدَقِ شاعر، درگذشت .

بسطام ، چنانکه گفته اند، نصرانی و نیز «سیّد» قبیلة خود بوده است . هنگامی که خبر مرگ او به افراد قبیله رسید، همه چادرهای خود را به نشانة عزا جمع کردند؛ همچنین قصاید متعددی در رثایش سروده شد، و او این افتخار را یافت که نمونة اعلای دلاوری و شجاعت اعراب بدوی به شمار آید؛ اما در عصر جاحظ ، در جامعة مختلط شهریِ شهرهای عراق ، افتخارات او محو شد و عوام ترجیح دادند به قصة عنتره (جاحظ ، ج 1، ص 34) گوش دهند که با تمایلات مساوات طلبی اجتماعی آنان سازگارتر بود ( رجوع کنید به عنتره * ).

---

منابع :
(1) حسن بن بشر آمدی ، المؤتلف و المختلف : فی اسماء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم ، ص 64، 141؛
(2) ابن اعرابی ، اسماء خیل العرب و فرسانها ، چاپ لوی دلاویدا، ص 60، 89؛
(3) ابن حبیب ، المحبّر ، چاپ ایلزه لیختن شتیتر، حیدرآباد دکن 1361/1942، فهرست ؛
(4) ابن حزم ، جمهرة أنساب العرب ، چاپ لوی ـ پرووانسال ، ص 306؛
(5) ابن کلبی ، جمهرة النسب ، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش 23297 Add ، به گزارش ابن حبیب ؛
(6) ابوالبقاء هبة الله ، المناقب ، نسخه خطی کتابخانة موزه بریتانیا، ش 23296، گ 36 ر، 38 پ ، 42 ر، 44 ر، 111 پ ؛
(7) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، الاغانی ؛
(8) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، نسخة خطی ؛
(9) عمروبن بحر جاحظ ، البیان و التبیین ، چاپ سندوبی ، قاهره 1956، فهرست ؛
(10) همو، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، ج 1، ص 330، ج 2، ص 104؛
محمد امین

(11) سویدی ، سبائک الذهب فی معرفة قبائل العرب ، بغداد 1280، ص 103، 112ـ113؛
(12) جواد علی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بغداد 1955، ص 362ـ363، 370؛
(13) محمدبن عمران مرزبانی ، معجم الشعراء ، چاپ کرنکو، ص 300، 324، 405؛


(14) R. Blachةre, "A propos de trios poةtes arabes d'إpoque archa «  que", Arabica , IV (1957), 231-249;
(15) E. Brجunlich, Bist ¤ a  m b. k ¤ ays , Leipzig 1923;
(16) W. Caskel, "Aija  m al-`Arab", Islamica , III, 1-100.

/ م . ج . کیستر ( د. اسلام ) /