responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 130

 

بادیة الشام ، بیابانی در قسمت شمالی جزیرة العرب . از شمال به کوههای تَدْمُر (پالیمرا، پالمورا) و متفرّعات آن (مانند کوههای بِلْعاس ، شَعِر، عَبْیَد و بِشْری ) و از جنوب به کویر بزرگی به نام نفود شمالی محدود است . مرز جنوبی بادیة الشام و نفود شمالی نسبتاً آباد و دارای واحه های قابل سکونت چون دومة الجندل * است و سمت غربی و جنوب غربی آن با شهرهای آباد حِمص * ، القَریَتَین و الْنَبَکِ دمشق و دامنه های شرقی کوه دُروز و مشرق شهر عمّان همجوار است . سمت شرقی و شمال شرقی این بیابان به بادیة الجزیره (بادیة السَماوَه ) که تا درّة فرات امتداد دارد، می رسد. بادیة الشام ، امروزه با مرزهای نامشخص ، میان چهار کشور عراق و سوریه و اردن و عربستان سعودی قرار گرفته است . این بیابان از نظر زمین شناسی به دو منطقة مشخص تقسیم می شود: منطقة جنوب غربی که الحَماد نام دارد و کوهستانی و دارای آب و هوای بسیار خشک است . ارتفاعات این منطقه با حدود هشتصد متر از سطح دریا آغاز می شود و رو به شمال کاهش می یابد و بتدریج به 650 متر می رسد. در این کوهها آثار آبرفتی مختصری دیده می شود که پهنای آنها از پنجاه متر و عمقشان از سه متر تجاوز نمی کند. همچنین در سطح این منطقه گودالهای کوچک بسیاری وجود دارد که بر اثر جاری شدن آبها یا فرسایش ، پدید آمده و از آب یا نمک پر شده است . منطقة دیگر این بیابان شامی خوانده می شود که با پشته ها و تپه های شنی به ارتفاع بیست تا شصت متر، که رو به مشرق از ارتفاع آنها کاسته می شود، از منطقة الحماد جدا می شود. در این منطقه ، دره های دراز و باریک و عمیق بسیاری دیده می شود که طول و پهنا و عمق آنها، بترتیب به چهارصد کیلومتر و سه کیلومتر و شصت متر می رسد. در سطح این منطقه نیز به آثار فرسایش و آبرفتهایی که منجر به تشکیل فرورفتگیها و گودالهای عمیق شده است برمی خوریم . از مهمترینِ این دره ها، وادی حَوْران ، وادی المیاه ، وادی الصواب نزدیک ابوکمال است . این دره ها، با مراتع و آب فراوان خود، در زندگی قبایل گله دار نقش مهمی ایفا می کنند.

در شمال غربی بادیة الشام کوههای صعب العبوری وجود دارد که ارتفاع متوسط آنها سیصد تا هشتصد متر است و به نام تدمر خوانده می شود که شامل چند رشته کوه به نامهای شرقی ، بلعاس ، شعر و بُوَیْضه و بشری است . از کوههای شمال تدمر دره های عمیق و پرپیچ و خمی به سوی جنوب غربی تا قریتین و دمشق امتداد می یابند که مهمترین آنها حفرة (گودالِ) دمشق و فرورفتگی دُوه به سمت قریتین است و هر دو فرورفتگی مملو از رسوبات بسیار است . آب و هوای بادیة الشام بیابانی است : تابستان آن ، به سبب گستردگی و فراخی و قرار گرفتن در برابر وزش بادهای شمال شرقی ، سرد و خشک است .

بادهای شدید بهاری و تابستانی بادیة الشام ، معروف است . از نواحی پست جنوب شرقی این بیابان ، بادهای موسمی جنوب عراق و اقیانوس هند به داخل آن می وزد. این بادهای خشک و سوزان با گرد وغبار و فضولات گیاهی و حیوانی همراه و گاهی نیز حامل بارانهای سیل آسای زودگذر است . باران سالانة بادیة الشام از دویست میلیمتر تجاوز نمی کند و میزان آن در جنوب و شمال یکسان نیست ؛ ناحیة الحماد (در جنوب ) سالانه حدود صد میلیمتر و قسمت شامی (در شمال و شمال غربی ) بین صد تا دویست میلیمتر باران سالانه دارد. ازینرو، آب این بیابان اندک و سطحی است ؛ ولی ، در بعضی از مناطق کوهستانی و پرپیچ و خم آن ، چشمه های آب معدنی گوگرددار و گرم ، مانند آب گرم تدمر، یافت می شود. با توجه به آنچه گفته شد، امکان ندارد که بادیة الشام فاقد پوشش گیاهی باشد، چنانکه سطح وسیعی از کوههای بلعاس از درختان سقّز (به فارسی «بنه ») و غیر آن پوشیده شده است . بنابراین ، بادیة الشام از نظر پوشش گیاهی به دو قسمت تقسیم می شود: 1) سبزه زارها که در محل ریزش بارانهای فصلی سالانه رشد می کنند و شامل انواع گلهای کوتاه قد و گیاهانی چون خیری دشتی (نوعی گیاه خوشبو) و گیاه خوشبوی دیگری شبیه بابونه و گیاه بابونه (به فارسی : بابونة گاوچشم )اند. این سبزه زارها خوراک دامهای گله داران این نواحی را تأمین می کنند؛ 2) گیاهانی که سالها می مانند و هیزم بادوامی دارند و بیشتر شبیه درختچه هایی کوچک رونده اند که در آن محیط خشک رشد می کنند. بعضی از این گیاهان در زمینهای نمکی می رویند، مانند اُشنان و اسفند؛ و دستة دیگر در زمینهای غیر نمکی ، مانند دِرْمَنه و تاغ . بادیة الشام از بعضی انواع کرفس ، که مانند قارچ ارزش غذایی فراوانی دارد، خالی نیست . مهمترین جانوران این بیابان از نوع پرندگان ، مرغ سنگخوار، کبک ، مرغان شکاری مانند باز و باشه و جانوران تیزپا چون غزال و خرگوش است که نسل آنها رو به نابودی است .

بادیة الشام از کم جمعیت ترین مناطق سرزمین وسیع شام است . بیشتر ساکنان این بیابان چادرنشین و شمار اندکی واحه نشین و روستا نشین اند که به کار زراعت و تجارت می پردازند و مناظر خوانده می شوند. مهمترین محصولات کشاورزی آنان زیتون ، خرما، انگور و انجیر است (ابراهیم و بطحیش ، ص 98ـ100).

پیشینه . اصطخری نخستین کسی است که در نوشته های خود از بادیة الشام یاد کرده و به قبایل عربی که در این بیابان ساکن اند، مانند بنی فَزاره و لَخمْ و جُذام و بَلی و گروهی از اعراب یمن و ربیعه و مُضَر اشاره کرده است (ص 23). ابن حوقل هم به حدود نامشخصی از این بیابان اشاره دارد و می گوید: محدوده ای از بالِس * تا اَیْلَه مقابل با ( سرزمین ) حجاز، و از کنار دریای فارس تا ناحیة مدین ، مقابل تبوک که به سرزمین طَیّ * می پیوندد، از بادیة الشام است (ج 1، ص 21). بر کران این بیابان ، شهرکهای خُناصره ، تدمر، سَلَمیه ، معان قرار داشته است ( حدودالعالم ، ص 172). مقدسی هم این بیابان را جزو سرزمین عربستان می داند و می گوید: «و در آن سوی فرات از شام قِنسرین واقع است و بس و جز آن همة بادیة العرب و شام در آن سوی این بادیه قرار دارد» (ص 152). از این گفته چنین برمی آید که بادیة الشام را جزو بیابان عربستان می دانسته است . ابوالفداء در قرن هشتم ، محدودة بادیة الشام را چنین وصف می کند: «آنچه از حدّ انبار تا بالس تا تیْماء و وادی القُری باشد بادیة الشام است » و شهر داخل این بیابان ، تدمر را جزو نواحی حِمْص و در مشرق آن نام برده است (ص 111، 121). حمدالله مستوفی ، معاصر ابوالفداء، نیز نظری همانند مقدسی داشته و بادیة الشام را جزو سرزمین عربستان می شمرده و محدودة آن را چنین وصف کرده است : «بادیة العرب را جبال و صحاری بسیار است از اقلیم دوم و سوم ، طولش از حدود شام تا بحرفارس و عرض آن از مکه تا نجف ، و هر یک از طول و عرض این بیابان دویست فرسنگ مسافت دارد» (ص 267). با توجه به این نوشته ، بادیة الشام در داخل بادیة العرب قرار می گیرد. بعد از قرن هشتم ، مأخذ اسلامی دست اول دیگری که از بادیة الشام وصفی کرده باشد در دست نیست .

بادیة الشام ، به سبب عبور راه کاروانی و بازرگانی کنارة فرات از آن ، راهی که از شهر قدیم تدمر می گذشته ، اهمیت تاریخی دارد (جوادعلی ، ج 3، ص 81)، و همچنین به لحاظ قرار گرفتن واحة جوف ، که در قسمت جنوبی بادیة الشام قرار دارد، در تاریخ اسلام از آن مکرر نام برده شده است . برای اطلاع بیشتر از حوادث تاریخی این دو ناحیه رجوع کنید به تدمر * ، دومة الجندل * ، شام * ، اردن * ، عربستان * .


منابع :
(1) مصطفی ابراهیم ، الیاس بطحیش ، جغرافیة الوطن العربی ، سوریه 1980، ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(2) اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1349 ش ؛
(3) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) فیلیپ خوری حتی ، تاریخ عرب ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1366 ش ، ص 49؛
(5) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(6) حمدالله بن ابی ابکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(7) جواد علی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ1978، محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛


(8) The Times Atlas of the world , London 1985, 34.

/ حسین قرچانلو /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 130
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست