بقایی بخارایی ، محمدعارف ، سخنور فارسیگوی قرن دهم و یازدهم. در بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به تحصیل علم پرداخت و از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرحمان مُشفقی * بود (نقوی ، ص 109؛ نفیسی ، ج 2، ص 808؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، ص 248). از او با لقب «خواجه » (خیامپور، ص 87؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا؛ حلیم ، ص 332) یاد کرده اند که نشان می دهد وی شخصی بلندپایه بوده است . در انواع شعر و بویژه در قصیده سرایی مهارت داشت . ابتدا«مشغولی » و سپس «بقایی » تخلص می کرد (نفیسی ، همانجا). مدتی ملازم دربار پادشاهان ازبک بود (نقوی ؛ نفیسی ، همانجاها) و سپس به فرغانه عزیمت کرد و به گفتة خودش در 990 در بلدة بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در ازبکستان )، نوشتن تذکرة مَجمَع الفُضَلاء

را آغاز کرد (حبیبی ، ص 526). در 995 به هند سفر کرد (همانجا)؛ نخست به اُریسه و بنگاله ، سپس به دکن رفت (نفیسی ، همانجا). در هند با ملک قمی شاعر (متوفی 1024)، نظام الدین احمد ـ مؤلف طبقات اکبری ـ و اهل دربار، خاصّه عبدالرحیم خان خانان ، معاشرت داشت (حبیبی ، ص 527).تا 1003 در دکن به سر برد (حبیبی ، ص 529) و ظاهراً درهمان سال ملازمت خان خانان را ترک گفت و به لاهور رفت . تاریخ دقیق فوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد وی درزمان حکومت جهانگیر (1014ـ1037) درگذشته است (همانجا). از آثار او دیوان اشعارش ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا) و مثنوی گلشن اشعار را که بر وزن شاهنامه در ستایش عبدالرحیم خان خانان سروده (نقوی ، همانجا) باید ذکر کرد.

مهمترین اثر او تذکرة مجمع الفضلاء است . این اثر که در بردارندة نام ، شرح زندگانی ، تاریخ وفات و نمونه ای از اشعار بیش از 350 تن از شاعران فارسی گوی است ، به سه فصل با عنوان «فرقه » تقسیم شده است . در فرقة نخست نام نزدیک به صد تن از قدما و در فرقة دوم و سوم شرح حال شاعرانِ پس از جامی تا عصر مؤلف آمده است . بقایی دیده ها و شنیده های خود را، دربارة بیش از 250 تن از شاعران معاصر یا نزدیک به عصر خویش ، در این تذکره جمع آوری کرده ، که مجموعة ارزشمندی شده است (حبیبی ، ص 526، 529 ـ 530). نسخه های خطی مجمع الفضلاء بسیار نادر است . نسخه ای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری می شود (نقوی ، ص 113). عبدالحّی حبیبی یک نسخة آن را در کابل دیده و به معرفی آن پرداخته است (ص 525 ـ 530(

---

منابع :
(1) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1978، ص 392 (به خط سیریلی )؛
(2) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، دوشنبه 1989 (سیریلی )؛
(3) عبدالحی حبیبی ، « ( دربارة ) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی »، راهنمای کتاب ، سال سوم ، ش 4 (آبان 1339)؛
(4) حسین جعفر حلیم ، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خان خانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی ، اسلام آباد 1371 ش /1992؛
(5) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز 1340 ش ؛
(6) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ، ج 2، ص 154 ـ 158؛
(7) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(8) علیرضا نقوی ، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران 1343 ش ؛


(9) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966, III, 1086.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /