بَرِیْلی (بَریلی ) ، شهری در یکی از نواحی اوتار پرادش هند، در فلاتی که رود رام گنگا در آن جریان دارد. در 944 احداث شد و نام آن ، بنابر روایات ، مأخوذ از باس دیو است که از نظر کاسْت یک «بَرهیله راجْپوت » بود. این شهر برای متمایز شدن از رای بریلی ، زادگاه سیداحمد بریلوی * ، و نیز به سبب مجاورتش با یک نیزار (بانْس )، در نزد مردم به بانْس بَریلی مشهور است .

در زمان سلطنت اکبر، در این محل دژی ساختند تا از هجوم راجپوتهای رهیل کهند جلوگیری کنند. رفته رفته ، در اطراف دژ شهری به وجود آمد، و تا 1005 تبدیل به یک «پَرْگَنَه » ( از تقسیمات کشوری قدیم هند ) شد. این شهر که از اهمیت چندانی برخوردار نبود، در زمان سلطنت شاه جهان مرکز کی تهر (نام قدیمی رهیل کهند) شد. علی قلی خان از 1038 برآنجا حکومت می کرد. بعد از او، در 1068 مکرند رای به حکومت رسید و شهر جدیدی احداث کرد. در دوران فرمانروایی مغولان هند، این شهر حاکم داشت . پس از مرگ اورنگ زیب در 1119، هندوان بریلی حاکم مغولی را بیرون راندند، از پرداخت خراج خودداری کردند و قدرت را به دست گرفتند؛ اما پس از اندکی ، میان خودشان نزاع در گرفت ، و از علی محمد خان ، رئیس قبیلة رهیله ، دعوت کردند تا زمام امور را به دست گیرد. چیزی نگذشت که وی سلطة خود را تا المورا در کماون گسترش داد ولی در 1158 محمدشاه ، پادشاه دهلی ، به سوی او لشکر کشید و وی را به اسارت به دهلی برد. اما پس از مدت کمی وی از زندان آزاد شد و در 1160 مجدداً به حکمروایی بریلی رسید. پس از مرگش در 1162، حافظ رحمت خان جانشین او شد. حافظ رحمت خان پس از درگیریهای شدید با نیروهای اَوَدْه ، که بخشی از نیروهای مهرته حمایتشان می کردند، حاکم مطلق رهیل کهند شد. در 1184 نجیب الدوله با کمک لشکریان مهرته به فرماندهی سندهیا و هُلکر ، رحمت خان را شکست داد. شجاع الدوله به نجات رهیله ها شتافت ، ولی اندکی بعد، با آنها به دشمنی برخاست و رحمت خان ، رئیس آنها، را کشت . در 1188/1774، سعادت یارخان به حکم وزیر اوده ، حاکم بریلی شد. در 1216/1801 سرتاسر رهیل کهند به دست انگلیسیان افتاد و بریلی نیز بدانها واگذار شد. در 1220/1805، امیرخانِ پِنْداری به بریلی حمله کرد اما با تلفات سنگین مجبور به عقب نشینی شد. در 1232/1816 ساکنان آن ، به سبب تعیین مالیاتی محلی ، سر به شورش برداشتند ولی با شدت و خشونت با آنها رفتار شد. در 1253/1837 و 1257/1842، شورشهای شدیدی میان هندوها و مسلمانان در گرفت . در جریان شورش بزرگِ 1273/1857، خان بهادرخان ، نوة حافظ رحمت خان ، حاکم بریلی شد و آرامش شهر بکلی به هم خورد. در محرم 1274/ سپتامبر 1857، پس از سقوط دهلی ، رهبران شورشی ـ یعنی تفضّل حسین خان ، نواب فَرُّخ آباد، نانا صاحب از بتهور و فیروزشاه شاهزادة مغول ـ از شهر به صورت سنگر استفاده کردند اما شکست خوردند و در 10 رمضان 1273/ 5 مه 1857 انگلیسیها بار دیگر آن را اشغال کردند. در 1287/1871، هندوها و مسلمانان مجدداً شورش کردند و از آن پس ، چندین شورش مذهبی به وقوع پیوست و در 1326 ش /1947 با تأسیس پاکستان ، غالب مسلمانان از بریلی مهاجرت کردند.

ژنرال بخت خان * ، فرمانده هنگ بریلی که در هنگام شورش به فرماندهی کل نیروهای شورشی تعیین شد، اهل این شهر بود. احمد رضاخان (متوفی 1300 ش / 1921) فقیه و عالمی که پیروانش «حزب الاحناف » را تشکیل دادند و در میان مردم به بریلَویان شهرت دارد، از مردم این شهر است . حزب الاحناف ، یکی از فرقه های حنفی است که برخلاف سایر اهل سنت حضرت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را عالم به غیب ، و آگاه از آینده می دانند. این اصل عقیدتی گاه موجب کشمکشهای شدیدی میان علمای شبه قارة هند و پاکستان شده است .

تنها بنای شایان ذکر در بریلی ، مقبرة حافظ رحمت خان است که فرزندش ذوالفقارخان آن را در 1189 بنا نهاده است . این مقبره چند بار مرمت شده ، و آخرین بار حکومت انگلیس آن را در 1309/1891ـ1892 تعمیر کرده است .

---

منابع :
(1) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، سلسله آثار هندی ، فهرست ؛
(2) الطاف علی بریلوی ، حیات حافظ رحمت خان ، بداؤن 1333/1913؛
(3) العلم (فصلنامه )، ج 3، ش 1، ص 28ـ32؛
(4) گلزاری لال ، تواریخ بریلی ، نسخة خطی ؛


(5) Imperial gazetteer of India , Oxford 1908, VII, 3-13;
JRAS

(6) (1897), 303.

/ بزمی انصاری ( د. اسلام ) /