بادس ، شهر و بندرگاهی در ساحل مدیترانه ای کشور مغرب که اکنون ویرانه های آن باقی است . این محل در 110 کیلومتری جنوب شرقی تطوان ، مابین ناحیة غُماره * و ریف ، در سرزمین بنی یَطُّوفَة (به تلفظ عامیانه : بْنی یِطُّفْت ) در نزدیکی مصبّ رودی به نام تالان بادِس (به تلفظ عامیانه : تالِمبادِس ) قرار دارد. کوشیده اند تا بادس را همان «پاریه تینا»ی مذکور در سیاحتنامة آنتونینوس قلمداد کنند، ولی این اسمِ مکان باستانی را با خلیج کوچک محصورتری به نام «یَلّیش » (= ایریس در نقشه های غربی ) که هفت کیلومتری جنوب غربی آن واقع است نیز می توان تطبیق کرد.

شهرِ بادس و بندر آن قسمتی از قلمرو نُکور * بود و بعداً جزو امیرنشین ادریسی بنی عُمَر شد. مُرابطین * و موحدین * و مَرینیان * آن را پایگاه دریایی خویش قرار دادند و به ایجاد استحکامات در آن پرداختند.

مؤلفِ المقصد (پایان قرن هفتم / سیزدهم ) و بویژه لئوی افریقایی (ابتدای قرن دهم / شانزدهم ) بادس را شهرکی مشتمل بر 600 خانوار توصیف می کنند. شهر در زمان حکومتِ ابوسعید مَرینی (709ـ731/1310ـ1331)، مانند مَلیلَه و عَرائش ، هزار دینار خراج می پرداخت . بندرگاه آن دارای کارگاهی بود که در آنجا از چوب سدر که از کوههای مجاور می آوردند، کرجی و انواع دیگر قایق ساخته می شد. بادس پایانة کوتاهترین راه از فارس به دریای مدیترانه از طریق کوه بنی خالد بود و کشتیهای تجاری ونیزیان به آنجا آمد و شد می کردند. اهالی به داد و ستد و صیدِ ماهی (ساردین ) و نیز دزدی دریایی در سواحل اسپانیا اشتغال داشتند. مقر حاکم ریف در آنجا بود و قلمرو حکومت او در شهرهای ساحلی از یلیش تا وادی نکور و نیز در زمینهای برخی از قبایل داخلی ، مانند بُقّویه و بنی منصور و بنی خالد و بنی یَدیر کشیده می شد.

دو جزیرة سنگی کوچک در فاصله ای کمتر از صد متر از ساحل دریا هست . جزیرة بزرگتر را «حَجَرِ بادس » و به اسپانیایی «پنیون دوِوِلس » می خوانند. اسپانیاییها در 914/1508 به منظور ختم غائلة دزدان دریایی این جزیره را متصرف شدند و استحکاماتی در آن بنا کردند. ولی در نتیجة خیانت ، آن را در 926/1520 از دست دادند. در 932/1526 ریف به اقطاعِ سلطان ابوحَسّون وَطّاسی که برادرش او را خلع کرده بود درآمد و او بادس را مقر خویش قرار داد و به همین سبب به بادسی * معروف شد (رجوع کنید به بادسی ، ش 3). ابوحسون در 961/1554 شهر و جزیرة حجر بادس را به متحدان ترکِ الجزیره ای خود واگذار کرد وایشان از آن به صورت مأمنی جهت دزدی دریایی در منطقة جبل الطارق استفاده کردند. این اقدامات ، سلطان عبداللّه الغالب باللّه از سلسلة سعدیان را به وحشت انداخت . نگرانی او از این جهت بود که مبادا ترکان بادس را پایگاهی جهت فتح مراکش قرار دهند. وی در 971/1564 مراکشیها را وادار به ترک شهر و جزیره کرد و آن را به اسپانیاییها واگذاشت . ساکنان مراکشی به قصبة اسناندا در خشکی عقب نشینی کردند.

امروز از شهر قدیم بادس ویرانه ای برجاست . پس از جنگِ ریف (1306 ش /1927)، اسپانیاییها کوشیدند تا در نزدیکی آن مهاجر نشینی به نام ویلا خوردانا ایجاد کنند، ولی چندان موفق نشدند. جزیرة حجر بادس هنوز به اسپانیا تعلق دارد و قلمرو مستقلی به نام پنیون دو وِلِس دولاگومِرا را تشکیل می دهد. تغییر نام شهر به نام اسپانیایی وِلِس شاید به سبب وجود شهری در طرف مقابل ، یعنی در ساحل اروپایی مدیترانه ، به نام «ولس (دو) مالاگا» (به عربی : بالش * ) باشد.

بادس واقع در مراکش را نباید با محلی به همین نام که زمانی در جنوب اَوراس در الجزایر واقع بوده است اشتباه کرد.

---

منابع :


(1) ـ Abd al-H ¤ ak ¤ k ¤ Ba ¦ dis ¦ â , "Al-Mak ¤ s ¤ ad al-Shar ¦ â f f ¦ â Dh ikr S ¤ ulaha ¦ Ý al-R ¦ â f", annotated trans. by G. S. Colin, in Archives marocaines , xxvi (1926);
(2) Jean Lإon l'Africain, Description de l'Afrique, ed. Schefer, Paris 1896-1898, II, 272;
(3) French trans., Epaulard, Paris 1956,274-6 and index;
(4) A. Mouliإras, Le Maroc inconnu , Paris 1895-9, I, 87-89;
(5) A. J. Onieva, Guia turistica de Marruecos , Madrid 1947, 506;
(6) Revue Africaine , 1872, 119-124;


برای تاریخ مفّصل شهر و پنیون در قرن دهم / شانزدهم رجوع کنید به

Henri Marie de Castries, Les sources inedites de l'histoire du Maroc de 1530 a 1845, Paris 1905.

/ د. اسلام /کولن