responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1124

 

بُرهانپور ، شهری در مدهیا پرادش (هند)، واقع در 21 درجه و 18 دقیقة عرض شمالی و 76 درجه و 14 دقیقة طول شرقی . در امتداد ساحل شمالی رود تاپْتی ، با پلکان مخصوص آبتنی (گهات ) در ساحل رودخانه و حصار آجری محکمی در جوانب دیگر که مدخلها و دروازه های ضخیمی در آن تعبیه شده است . این حصار را نظام الملک آصف جاه اول * در 1141، هنگام حکومت بر برهانپور ساخته است . مساحت شهر در داخل حصار حدود 5ر6 کیلومتر مربع است ، اما آثار متعددی که در خارج از حصار باقی مانده حاکی است که حومه آن ، که اکنون شامل عادل پوره است ، درگذشته وسعت بسیاری داشته است ( بنا بر سرشماری 1360 ش ، جمعیت برهانپور 142 ، 141 تن بوده است ( > فرهنگ نوین جغرافیایی وبستر < ، ذیل «برهانپور» ) .

این شهر، که در قرنهای گذشته اهمیت سوق الجیشی بسیاری داشت ، در حدود 801 به فرمان نصیرخان ( ناصرخان ) فاروقی ، مؤسس سلسلة فاروقی خاندیش (که اکبر آن رابه نام فرزندش میرزا دانیال ، داندیش نامید، ولی هرگز قبول عام نیافت )، احداث شد و به نام برهان الدین غریب * ، یکی از مشایخ دکن ، برهانپور نامیده شد. در همان ایام ، شهردیگری در آن سوی تاپتی ایجاد شد و به نام شیخ زین الدین داوود شیرازی ، یکی از خلفای برهان الدین غریب ، زین آبادنام گرفت .

در 969 پیرمحمد شیروانی ، یکی از خدمة بیرام خان * ، برهانپور را غارت کرد. او سکنه را قتل عام کرد و غنایم بسیاری به دست آورد. اگرچه ابوالفضل علاّ می * با نیروهای حکومت مرکزی در 1008 شهر را اشغال کرده بود، برهانپور همچنان پایتخت سلسلة فاروقی بود تا اینکه اکبر در 1010 این سلسله را برانداخت و آنجا را به قلمرو حکومت مغول افزود. عبدالرحیم خانِ خانان * به حکومت برهانپور منصوب شد و مدتی طولانی در آنجا ماند. فرزند ارشد او، میرزا ایرج (ملقب به شاهنوازخان )، در همین شهر درگذشت و پدرش برای او مقبره ای بنا کرد. در 1023 سِرتوماس رو، فرستادة انگلیس ، در همین شهر به خدمت پرویز فرزند ارشد جهانگیر رسید. در 1025، شاهجهان که در آن هنگام شاهزاده خرّم نامیده می شد، در لشکرکشی خود به دکن ، این شهر را مرکز سرفرماندهی ارتش خود ساخت . شاهزاده پرویز در برهانپور درگذشت (1036) و اورنگ زیب پدر خود شاهجهان را، پس از خلع او، متهم کرد که پرویز را مسموم کرده است . برهانپور در 1040ـ1042، مجدداً پایگاه عملیات نظامی شاهجهان بر ضد ایالات ناحیة دکن شد. در همین ایام قحطی بزرگی تلفات سنگین به بار آورد و شهر را ویران کرد. در 1041 ملکه ممتاز محل ، همسر شاهجهان ، در این شهر درگذشت و موقتاً در زین آباد به خاک سپرده شد، تا اینکه بعداً جسد او را به آگره ، مدفن دائمیش ، منتقل کردند. اورنگ زیب در 1046، در هجده سالگی ، به حکومت منطقة دکن و از جمله خاندیش منصوب شد. او برهانپور را مقر حکومت خود ساخت ، و هنگام نیابت سلطنت در دکن ، با شیخ نظامِ برهانپوری آشنا شد. برهانپوری حدود چهل سال در خدمت او بود و به ریاست هیئت علما و فقهای مسئول تألیف فتاوی العالمگیریه * منصوب شد. اورنگ زیب در 1092، پیش از محاصرة بیجاپور * ، در برهانپور اردو زد. کمی پس از اینکه اورنگ زیب آنجا را ترک کرد (1096)، افراد مَراتهه (مراطها) آنجا را غارت کردند و نبردهای پیاپی در مجاورت آن به وقوع پیوست ، و صلح در این شهرِ غارت شده تنها در 1132، یعنی زمانی برقرار شد که بهادرشاه اول تقاضای مراتهه ها را برای وضع مالیات چوته (14 درآمد) رسماً پذیرفت . در 1133 همینکه نظام الملک آصف جاه اول به حکومت دکن گماشته شد، وی نیز این شهر را مقرحکومت خود کرد. پس از بازگشتش از دهلی در 1137 تا هنگام مرگش در 1161، برهانپور پایگاه مرزی مهمی از قلمرو حکومتی که آصف جاه ایجاد کرده بود باقی ماند و گاهی نیز مقر حکومت وی بود. پس از مرگ آصف جاه اول ، مراتهه ها برهانپور را اشغال کردند تا اینکه لرد ولسلی در 1218/1803 آن را از تصرف ایشان درآورد. این شهر چند بار دست به دست گشت و سرانجام در 1277/1860 جزو متصرفات انگلیس شد. در 1266/1849 صحنة درگیریهای شدید هندوها و مسلمانان بود که طی آن عدة بسیاری کشته شدند. در 1265/1849 سِنْدْهی پوره ، محله ای که ساکنان آن عمدتاً از اخلاف نخستین مهاجران از شهرهای مختلف سند بودند، طعمة حریقی بزرگ و کاملاً ویران شد. سال بعد نیز بسیاری از خانه های محلة داوود پوره بر اثر آتش سوزی از میان رفت ، و سومین آتش سوزی در 1314/1897 قسمتی از لُهارمَندی ( = بازار آهنگران ) از جمله مسجد چوک ( = چهارراه ) را نابود کرد. در 1321/1903 طاعون عدة بسیاری را کشت .

در برهانپور شمار زیادی مقبره و زیارتگاه متعلق به مشایخ و عرفا وجود دارد. نام بسیاری از آنها که اهل سند و گجرات بودند در گلزار ابرار آمده است . محمّد غوثی ، مؤلف این کتاب ، بارها به برهانپور سفر کرده بود. از دیگر بناهای مهم آنجا، مقبرة مبارک شاه فاروقی و مقبرة راجه علی خان ملقب به عادلشاه فاروقی است . مسجد جامع (تاریخ بنا : 997) و نیز دژی که عادلشاه در ساحل تاپتی ساخته بود اکنون بکلی متروک و ویران است . کاروانسرایی که به دستور عبدالرحیم خان خانان ساخته شده بود، هنوز باقی است .

نظام جهانگیری برای توزیع آب شهر، که در قرن یازدهم به همت خان خانان تکمیل شد، با شبکه های آبرسانی امروزی برابری می کند. در دوران مغول ، برهانپور محل تعدادی از کارخانه های متعلق به دربار بود که پارچه های فاخر و گرانقیمت برای خانوادة سلطنتی تهیه می کردند. بیشتر کارگران این کارخانه ها، نساجانِ ماهر اهل تهته (سند) بودند که در هنگام حکومت خان خانان به برهانپور مهاجرت کرده بودند.


منابع :
(1) بهیم سین ، نسخة دلگشا ، نسخة خطی ؛
(2) عبدالحی حسینی ، روائح الانفاس ، نسخة خطی فارسی (ملفوظات برهان الدین رازِ الهی برهانپوری )؛
(3) مولوی خلیل الرحمن ، تاریخ برهانپور ، دهلی 1317/1899؛
(4) محمد مطیع الله راشد برهانپوری ، برهانپور کی سندهی اولیاء ، کراچی 1957؛
(5) سجان رای بهنداری ، خلاصة التواریخ ، چاپ ظفر حسن ، دهلی 1337/1918، فهرست ؛
(6) صمصام الدوله شاه نوازخان ، مآثرالامراء ، کلکته 1888ـ1890، فهرست ؛
(7) عبدالحمید لاهوری ، بادشاه نامه ، چاپ ک .احمد و عبدالرحیم ، کلکته 1866ـ1872، فهرست ؛
(8) اسماعیل فرحی ، کشف الحقایق ، نسخة خطی ؛
(9) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، گلشن ابراهیمی (تاریخ فرشته ) ، بمبئی 1831؛
(10) محمدصالح کنبو، عمل صالح ، کلکته 1935، فهرست ؛
(11) سعید احمد مارهروی ، در مخزن (ماهنامه به زبان اردو ، اوت 1908)؛
(12) محمد ساقی مستعدخان ، مآثر عالمگیری ، کلکته 1871، فهرست ؛
(13) معارف (ماهنامه به زبان اردو) ، ج 67، ش 5، ج 72، ش 2؛
(14) محمد هاشم خان نظام الملک خوافی ، منتخب اللباب ، چاپ ک .احمد، کلکته 1860ـ1874، فهرست ؛
(15) عبدالباقی نهاوندی ، مآثر رحیمی ، چاپ م . هدایت حسین ، کلکته 1924ـ1931، فهرست ؛
(16) یوسف حسین خان ، نظام الملک آصف جاه ، منگلور 1936، فهرست ؛


(17) Abu'l-Fad ¤ l `Alla ¦ m ¦  , A'  ¦ n-i Akbar  ¦ , tr. Blochmann and Jarrett, vol.  , 223 and index;
(18) Cambridge history of India , vol. IV, 575-576;
(19) The Embassy of sir Thomas Roe to India , ed. William Forster, London 1926, index;
(20) Peter Mundy, Travels in Asia , ed. Richard Temple, vol.  , 1914, vol.  , 1919;
(21) Niz ¤ a ¦ m al-D ¦  n Ah ¤ mad, Tabak ¤ a ¦ t-i Akbar ¦  , English transl., index;
(22) Imperial Gazetteer of India , Oxford 1908, vol IX, 104-106;
(23) J. B Tavernier, Travels , ed. V.Ball, London 1889;
(24) [ Webster's new geographical dictionary , Springfield 1988, s.v. "Burhanpur"].

/ بزمی انصاری ( د. اسلام ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1124
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست