responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1118

 

برهان الدّین نَسَفی ، ابوالفضائل محمدبن محمد عبداللّه (متوفی 687) متکلّم حنفی ، منطق دان و متبحّر در مسائل فقهیِ علم خلاف و جدل در قرن هفتم . به گفتة شاگردش ، ابن فُوَطی (صَفَدی ، ج 1، ص 282)، حدود 600 احتمالاً در نَسَفِ ماوراءالنهر به دنیا آمد و در 675 پس از سفر حج و زیارت مکه به بغداد رفت ، و از آن زمان به بعد در آنجا مقیم شد و تا هنگام مرگ به تدریس اشتغال داشت . جَسد وی را در زیر قبّة آرامگاه ابوحنیفه در خیزُرانیه به خاک سپردند. دانسته نیست که استادان او چه کسانی بوده اند. از میان شاگردانش در بغداد می توان از علامة حلّی عالم امامی مذهب نام برد که از وی اجازة روایت همة آثارش را دریافت کرد (مجلسی ، ج 104، ص 66ـ 67). ظاهراً آوازة برهان الدین نسفی در اواخر عمر، به سرزمینهای دیگر نیز رسیده بود، زیرا علم الدین برزالی * ، محدث و مورخ سوری ، در 684 از دمشق نامه ای به او در بغداد نوشت تا از برهان الدین اجازه ای به دستخط خود او دریافت دارد. ابن فوطی نحوة زندگی او را زاهدانه خوانده است .

سهم عمدة برهان الدین در پیشبرد علم در زمینة جدل * بود. جدل رشته ای است که با جنبه های منطقی آرای فقهیِ مورد اختلاف سر و کار دارد. اصحاب مکتب رضی الدین نیشابوری ، بویژه رکن الدین عمیدی * (متوفی 615 در بخارا)، این علم را بر مبنای تازه ای قرار داده بودند. کتاب موجز او به نام مقدمة فی الجدل و الخلافِ و النظر ، که به المقدمة البرهانیة یا الفصول البرهانیة نیز معروف است ، به رغم پیچیدگی آن ، متن درسی متداولی گردید که طلاب آن را از برمی کردند. گذشته از حاشیه ای که خود مؤلف بر این کتاب نوشته ، دست کم چهار شرح دیگر آن نیز شناخته شده است . به نوشتة حاجی خلیفه (ج 2، ستون 180)، یکی از بهترین این شرحها به قلم شمس الدین سمرقندی بود که در 690 در ماردین به انجام رسید. شرح دیگری از شارحی گمنام موسوم به نُعمان خوارزمی موجود است . رسایل دیگر او که در زمینة خلاف و جدل در دسترس است عبارت اند از: منشأ النظر فی علم الخلاف (که خود مؤلف و اکمل الدین بابَرتی ( متوفی 786 ) شروحی بر آن نوشته اند)؛ دفع النصوص و النقوض ؛ التراجیح ؛ تعارضات (یا المختصر فی التراجیح )؛ القوادح الجدلیة . برهان الدین در رسالة اخیر ادعا می کند که خطای بسیاری از مطالبی را که جدلیّون متأخّر مطرح کرده اند به اثبات رسانده است . ابن خلدون از او به عنوان یکی از مدرسانی نام برده که تا حدی از مشرب عمیدی پیروی کرده اند (ص 457 ـ 458)، اما تا زمانی که مباحث او با آثار جدلی متقدّم در زمینة جدل به طور منظم مقایسه نشود، میزان اصالت نظر او را نمی توان ارزیابی کرد. علاقة برهان الدین به نکته های محل اختلاف در فقه عملاً به مکاتب ابوحنیفه و شافعی محدود می شد.

آثار فلسفی برهان الدین نسفی یعنی شرحی بر کتاب الاشارات ابن سینا و رسالة فی الدور و التسلسل ، از میان رفته اند. از دیگر آثار او چنین بر می آید که نظر او نسبت به فلسفه ، چون نظر غزالی ، کاملاً منفی بوده است . البته در این مورد منطق را می توان استثنا کرد. با وجود اینکه در فقه از مذهب حنفی پیروی می کرد، بی گمان در علم کلام به اشعریان گرایش داشت و از ستایشگران غزالی و فخرالدین رازی بود. شرحی که تحت عنوان شرح الرسالة القدسیة بادلتها البرهانیة بر الرسالة القدسیة غزالی نوشته و خلاصه های او از المقصد الاَقصی (الاسنی ') فی اسماءِاللّه الحُسنی ' ( رجوع کنید به ماخ ، ص 208) و تفسیر کبیر فخررازی از میان رفته است . برهان الدین در شرح الاسماء الحسنی ، که موجود است و در آن به بحث کلامی دربارة صفات و اسماء قرآنی خدا پرداخته است ، از المقصد الاقصی نوشتة غزالی و لوامع البیّناتِ رازی به عنوان منابع اصلی خود نام برده است . از نقل قولهایی که از جنید، و دفاعی که از درست آیینی حسین بن منصور حلاج ، کرده می توان نگرش مثبت او را نسبت به تصوف دریافت . ظاهراً مطلع السعادة او از بین رفته است .


منابع :
(1) ( ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون ، بیروت 1408/1988 ) ؛
(2) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی طبقات الحنفیة ، چاپ افست بغداد 1962، ص 58 ؛
(3) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/ 1990، ج 1، ستون 95، 865، ج 2، ستون 1032، 1272، 1296،1720، 1756، 1798ـ1799، 1803، 1861؛
(4) محمدبن احمد ذهبی ، العبر فی اخبار البشر ، چاپ صلاح الدین منجد، کویت 1960ـ1966، ج 5، ص 346ـ347؛
(5) خلیل بن ایبک صفدی ، الوافی بالوفیات ، ج 1، چاپ هلموت ریتر، استانبول 1931؛
(6) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1398ـ 1399/ 1978ـ 1979، ج 3، ص 351؛
(7) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، ج 11، ص 297؛
(8) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفواید البهیة فی تراجم الحنفیة ، چاپ م . نعسانی ، قاهره 1324/1906، 194ـ 195؛
(9) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/ 1983؛


(10) W. Ahlwardt, Verzeichnis der arabischen Handschriften der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899,   , 507, IV, 468-470;
(11) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, I, 615, Supplementband, 1937-1942, I, 849;
(12) R.Mach, Catalogue of Arabic manuscripts ) Yahuda Section ) in the Garrett collection , Princeton 1977.

/ مادلونگ ( ایرانیکا ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1118
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست