برهان الدّین ساغَرچی (صاغَرجی ) ، عارف قرن هشتم . نام او در بیشتر تذکره ها ذکر نشده و نام پدر و زادگاه و تاریخ ولادت و وفات او نیز معلوم نیست . براساس شرح احوال و کرامات او در رسالة قندیّه ، نَسَبش به عمربن خطاب می رسد و نسبت ساغرچی نیز بدین سبب به او داده شده که مدتی حاکمِ قصبة ساغَرچِ سمرقند بوده است (محمد سمرقندی ، ص 103(.

برهان الدّین در بغداد نزد شیخ نورالدّین عبدالرحمان اسفراینی (39ـ717) رفت و از مریدان محبوب او شد؛ چنانکه شیخ او را بر جانشین خود، علاءالدوله سمنانی (659ـ736)، برتری می داد (همان ، ص 104ـ107). سپس مدتی در مکه اقامت کرد و در آنجا خوارق عاداتی از او ظاهر شد. همچنین گفته اند که پس از یک «معراج اولیایی » به مقام قطبیّت رسید و سپس به خَتا، چین شمالی ، رفت (همان ، ص 107ـ108).

ابن بطوطه (703ـ779) که در خَتا چندین بار با او ملاقات کرده بود، وی را یکی از بزرگان وعّاظ و مردی کریم و گشاده دست خوانده که گاه وام می گرفته و به مردم می بخشیده است . چون سلطان هند شرح احوال او را شنید، 000 ، 40 دینار برایش فرستاد و به دهلی دعوتش کرد. ولی برهان الدین با دینارها قروض خود را پرداخت و از رفتن به هندوستان خودداری کرد و گفت که نمی خواهد نزد پادشاهی برود که دانشمندان در محضر او باید بایستند (ابن بطوطه ، ج 2، ص 468). پس به چین رفت و به فرمان خان ، پیشوای مسلمانان آنجا شد و لقب «صدر جهان » گرفت (همان ، ج 2، ص 655). در آنجا در حضور شاه ، کاهنی بت پرست را مغلوب خوارق عادات خود ساخت ؛ ازینرو، پادشاه با او بیعت کرد و دخترش را به عقد وی درآورد و همة فرزندان شیخ از این همسرند (محمد سمرقندی ، ص 114ـ115).

برهان الدین از جملة مشایخی است که به میر سید علی همدانی * (ابن کربلائی ، ج 1، ص 108ـ109؛ اذکائی ، ص 58 ـ 59) و شیخ ناصرالدین عمربن محمدبن عمربن احمدالکبری ' اجازة ارشاد داده اند (جنید شیرازی ، ص 123(.از شیخ برهان الدین پنج سطر مناجات باقی مانده است (منزوی ، ج 2، بخش 1، ص 1418)

بنابه وصیّت برهان الدین ،او را در سمرقند نزدیک دیوار جنوبی ارگ در کنار مزار شیخ نورالدین بصیر (متوفی 646) به خاک سپردند (محمد سمرقندی ، ص 121؛ ابوطاهر سمرقندی ، ص 173).

گنبد مقبرة او را امیرتیمور (736ـ807) ترمیم کرد (ابوطاهر سمرقندی ، همانجا). به گفتة ابوطاهر سمرقندی (همانجا) از سقف مقبرة برهان الدین ظرفی مسی آویخته شده است که تار مویی از حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم در آن قرار دارد.

---

منابع :
(1) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(2) ابن کربلائی ، روضات الجنان و جنات الجنان ، چاپ جعفر سلطان القرائی ، تهران 1344ـ1349 ش ؛
(3) پرویز اذکائی ، مروج اسلام در ایران صغیر: احوال و آثار میرسید علی همدانی ، همدان 1370 ش ؛
(4) معین الدین جنیدبن محمود جنید شیرازی ، شدّالازار فی حطّ الاوزار عن زوار المزار ، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال ، تهران 1366 ش ؛
(5) ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی ، سمریّه ، در قندیّه و سمریّه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1367 ش ؛
(6) محمدبن عبدالجلیل سمرقندی ، قندیّه ، در قندیّه و سمریّه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1367 ش ؛
(7) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش .

/ پروانه عروج نیا /