برهان الدین ، قاضی احمد ، شاعر و دانشمند مشرق آسیای صغیر که بترتیب به مناصب قضا، وزارت ، اتابکی و سلطنت رسید. در 3 رمضان 745 در قیصریّه (کایْسری /قیصری کنونی ) به دنیا آمد. پدرش ، شمس الدین محمد، از اخلاف طایفة سالور از اُغُزها، که در اصل در خوارزم سکونت داشتند، و سومین عضو خاندان بود که نسل اندر نسل به مقام قضا منصوب شده بودند. برهان الدین علوم معمول زمان را نخست نزد پدر فرا گرفت و سپس برای تکمیل تحصیلات به مصر و دمشق و حلب رفت و در 766 به زادگاه خویش بازگشت . در 21 سالگی چنان رضایت خاطر حاکم آن دیار، امیرغیاث الدین اِرِتنا ، را جلب کرد که او را (به جای شمس الدین محمد که یک سال قبل از آن درگذشته بود) به منصب قضا برگزید و دختر خویش را به همسری او در آورد. با این حال ، برهان الدین مخفیانه در شورش بیگها، که به مرگ ارتنا انجامید، شرکت کرد (767). در عهد امیران نالایق خاندان ارتنا، برهان الدین به وزارت و اتابکی رسید، تا اینکه در 783 خود را همراه با حقوق معمول امارت (ضرب سکه و ذکر نام خویش در خطبة نماز جمعه )، سلطان سرزمینهای تابع خاندان ارتنا خواند ( رجوع کنید به د. ا. ترک ، ذیل «قاضی برهان الدین ») و در سیواس اقامت کرد.

دوران هجده سالة امارت او در معارضه با بیگهای شورشی و جنگ با همسایگان نیرومندی نظیر قَرَه مانیان و عثمانیان گذشت . وی ، که بسیار متهور و شجاع بود، باوجود آگاهی از برتری نیروهای مصری به جنگ آنها رفت و شکست خورد (789)؛ ولی دیری نگذشت که برای مقابله با آق قوینلوها، که از مشرق پیشروی می کردند، از ممالیک مصر مدد جست ، و سپس در کنار آق قوینلوها با بیگهای (امیران ) شورشی آماسیه و ارزنجان به نبرد پرداخت . با صدور حکم اعدام شیخ مؤیَّد، حاکم شورشی قیصریّه ، خشم قرایولوک عثمان بیگ ، از خاندان آق قوینلو، را بر خود برانگیخت . برهان الدین در برخوردی خصمانه با خان آق قوینلو در قرابِل درگذشت ، ولی به گفتة سعدالدین ، مرگ او در کوههای خَرپُوت روی داد که از برابر نیروهای سلطان بایزید اول عثمانی بدانجا گریخته بود. شرحهایی که با انگیزه های دیگر نوشته شده است (ابن عربشاه ، شیلدبرگر ) حاکی از آن است که برهان الدین به دست قرایولوک افتاد و در ذیقعدة 800 اعدام شد. در منابع ، تاریخهای دیگری نیز دیده می شود، اما بر سنگ قبر برهان الدین در سیواس ، تاریخی به چشم نمی خورد. پسر او، محمد چلبی (متوفی 793)، و دخترش ، حبیبه سلجوق خاتون (متوفی 850)، در سیواس به خاک سپرده شده اند. حبیبه بدین سبب سلجوق خاتون نامیده شد که جدّة پدرش ، از جانب پدری ، نوة کیکاووس دوم ، سلطان سلجوقی روم ، بوده است (برکم ، ج 3، ص 50(

برهان الدین در طول زندگی ناآرام خود، که پیوسته صرف آشوبهای مداوم ناشی از سیاست و جنگ می شد، باز هم مجال و آرامش درونی کافی داشت تا فعالانه به دانش پژوهی و شاعری بپردازد. آثار فقهی او (به زبان عربی ) عبارت اند از: ترجیح التوضیح (شعبان 799) و اکسیر السعادات فی اسرار العبادات ، که هم اکنون نیز نزد علما معتبر است . دیوان برهان الدین ، مشتمل بر بیش از 00 ، 15 غزل (بدون ترتیب الفبایی معمول و فاقد بیت مَخْلَص )، بیست رباعی ، 119 «تویوغ » ( = دوبیتی ) به گویش ترکی شرقی ، و برخی ابیات پراکنده ، که از دیگر آثار او بمراتب مهمتر است . اشعار او دارای اوزان عروضی است ، اما از سکته هایی که بروز آنها در دوره های بعد امکان نداشت خالی نیست . در تویوغها، پاره هایی با وزن عروضی در کنار پاره هایی قرار گرفته که دارای وزن هجایی اند. برهان الدین شاعر عشق ناسوتی است و اشارات عرفانی کمتر در آثارش یافت می شود. در غزل ، از نظر مضمون و فنون بلاغی ، از سنتهای شعر غنایی فارسی پیروی کرده است . هر چند به معنای واقعی شاعر است ، تذکره نویسان به این عنوان به او توجه ننموده اند (تنها در آثار برخی از مورخان به اختصار اشاراتی راجع به او دیده می شود که در آنها ضمناً گفته شده که اشعاری به عربی و فارسی سروده است ، رجوع کنید به گیب ، ج 1، ص 208) شعر او در سنت شاعری آذربایجان یا عثمانیان تأثیری بر جای نگذاشته است .

---

منابع :
(1) خلیل ادهم ، دول اسلامیه ، استانبول 1928، ص 384ـ 388؛
(2) عزیزبن اردشیر استرابادی ، بزم و رزم ، بر مقدمه یازیلان ( = یازان ؟ ) محمد فؤاد کوپریلی ، استانبول 1928؛
احمد توحید، «قاضی برهان الدین



(3) احمد»، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی ، ج 5، (1330/ 1911ـ 1912)، ص 106ـ109، 178ـ182، 234ـ241، 296ـ307، 347ـ357، ج 6، (1331/ 1912ـ1913)، ص 405ـ409، 468ـ 478؛
(4) محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری ، ج 1، استانبول 1333، ص 396؛
(5) محمد فؤاد کوپریلی و شهاب الدین سلیمان ، ینی عثمانلی تاریخ ادبیاتی ، ج 1، استانبول 1914ـ1913/ 1332، ص 169ـ173؛


(6) M. van Berchem, Corpus Iscriptionum Arabicarum , III, 50;
(7) A. Bombaci, Storia della Letteratura Turca , Milan 1956, 293 f;
E. J. W. Gibb, Ottoman Poetry , I , 204-224

(بر مبنای الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة از ابن حجر عسقلانی ، حیدرآباد 1348ـ1350/1929ـ1932) و

(8) VI (texts), 16-20;
(9) H. H. Giesecke, Das Werk des Aziz ibn Arde  ir Asterabadi , Leipzig 1940;


(10) و (به روایت F. Babinger در GOW ، ص 5) احتمالاً مطابق با تاریخ القاضی برهان الدین السیواسی ، در 4 ج ، از عبدالعزیز بغدادی (حاجی خلیفه ، ش 2273)؛


(11) I A , s.vv. "Eretna" (by I .Hakki Uzunµar   l  ), "Kad  Bدrhaneddin" (by Mirza Bala);
(12) A. Krymskiy, Istoria Turciyi i yeya literatur  , I, Moscow 1916, 270-279;
(13) idem, Istoriya Turecc  n  ta yiyi p  s ' ¨ menstva , II/2, Kiev 1927;
H.Meziog § lu, kad  Burhaneddin, in Aray   , no. 9, 1957, 4-5,

(14) (مقاله ای مردم پسند که در آن آغاز و پایان نسخة خطی لندن به صورت ملخصی ، همراه با نمونه هایی از متن به حروف لاتین ، چاپ شده است )؛


(15) S. Rymkiewiczowa, Twئrczos ¨ c ¨ Burhanaddina (na tle epokri i jego dzialalnos ¨ ci) , Warsaw, doctoral thesis 1949 (unpublished).

ارجاع به برهان الدین جسته و گریخته در منابع تاریخی دیده می شود:نیز رجوع کنید به مقالات فوق الذکر احمد توحید و میرزابالا. نیز رجوع کنید به احمدبن محمد برهان الدین ، قاضی برهان الدین دیوانی ، ج 1، استانبول 1944 (سواد نسخة منحصر به فرد موزة بریتانیا، بخش شرق شناسی ، ش 4126، از سال 796: نسخه ای عالی که احتمالاً برای شخص سلطان شاعر

(16) نوشته شده ، و در حاشیة آن تصحیحاتی به عمل آمده است که تصور می رود به دست خود وی صورت گرفته باشد)؛
(17) همو، قاضی برهان الدین غزل و رباعیاتندن بیر قسمی و تویوغلاری ، استانبول 1922 (ناکافی : قس محمد فؤادکوپریلی ، ، ترکیات مجموعه سی ، ج 2 و بابینگر در GOW ، ص 4)؛


(18) Muharrem Ergin, "Kad  Burhaneddin Divan  دzerinde bir gramer denemesi", Tدrk Dili ve Edebiyat  Dergisi ,  v/3, Istanbul 1951, 287-327;
(19) P. Melioranskij, Otr  vki iz divana Achmeda Burhan ed-Dina Sivasskogo. Vostoc § n  ye Zametki , SPb. 1895, 131-152;
(20) A. Nihad Tarlan, "Kadi Burhaneddin' de tasavvuf", Tدrk Dili ve Edebiyat  Dergisi, VIII, I stanbul 1958, 8-15.

/ یان ریپکا ( د.اسلام ) /