برهان الدّین ، خواجه ابونصر فتح اللّه بن خواجه کمال الدّین ابوالمعالی ، از وزیران با فضل آل مظفّر و از ممدوحان حافظ. پدرش ، خواجه کمال الدین ابوالمعالی ، از اکابر بود. پس از آنکه خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی را در 718 به قتل رساندند، نام عده ای را که شایستگی وزارت داشتند نوشتند و مقدّم بر همه نام خواجه کمال الدین ابوالمعالی بود، اما او وزارت را نپذیرفت و به زیارت حج رفت و به یزد بازگشت و مدرسه و خانقاه و دارالشفا بنا کرد و در 737 درگذشت (ستوده ، ج 1، ص 82). پسرش خواجه برهان الدین نیز چون او فاضل و محتشم بود. به گفتة خواندمیر (1317 ش ، ص 247) زمانی که امیر مبارزالدین محمد از اوغانیان و جرماییان شکست خورده بود و به کرمان بازمی گشت ، خواجه برهان الدین چند قطار شتر و استر و ظروف سیمین و زرین از خاصة خویش به او پیشکش کرد، و این کار موافق مزاج امیر مبارزالدین افتاد و تا زنده بود وزارت را بر او مقرر داشت . خواجه برهان الدین از 742تا752 در یزد به وزارت اشتغال داشت و در این سال از کار کناره گرفت . امیر مبارزالدین که در 754 فارس را مسخّر نمود بار دیگر خواجه برهان الدین را در 756 به وزارت برگزید. چون قاضی مجدالدین اسماعیل شیرازی در همان سال درگذشت ، منصب قاضی القضاتی نامبرده ضمیمة وزارت برهان الدین و جامع ریاست دینی و دنیایی وی شد و او در شهر شیراز مستقر گردید (کتبی ، ص 46ـ47؛ ستوده ، ص 81). برهان الدین با متهم کردن شاه سلطان ، خواهرزادة امیر مبارزالدین و حاکم اصفهان ، به هفتصد تومان اختلاس ، امیر مبارزالدین را نسبت به او بدگمان کرد ( ایرانیکا ، ذیل «برهان الدین ، خواجه ابونصر فتح الله »). پس از آنکه شاه شجاع * (حک : 759ـ786) پدرش امیر مبارزالدین محمد را در 760 کور کرد (خواندمیر، 1362 ش ، ج 3، ص 293)، خواجه برهان الدین نیز به دستور او گرفتار شد و اندکی بعد در همان سال به دست شاه سلطان خواهرزادة امیر مبارزالدین محمد به قتل رسید (همانجا؛ کتبی ، ص 79؛ ستوده ، ج 1، ص 81ـ82). قطعه ای منسوب به حافظ (چاپ قزوینی ، ص 372؛ چاپ خانلری ، ج 2، ص 1080): به روز شنبة سادس زماه ذی الحجه / به سال هفتصد و شصت از جهان بشد ناگاه // زشاهراه سعادت به باغ رضوان رفت / وزیر کامل ابونصر خواجه فتح الله ، به تاریخ وفاتِ خواجه برهان الدین اشاره دارد و بنا به توضیحات و محاسبات محمد قزوینی ذیل همان قطعه ، ششم ذی الحجة 760 نمی توانسته روز شنبه باشد و باید تحریف نسّاخ باشد (نیز رجوع کنید به غنی ، ج 1، ص 158).

حافظ در چند غزل خود از خواجه برهان الدین یاد کرده و وی را مدح گفته است . در غزلی به مطلع «یامَبسِماً یحاکی دُرجاً من آلّلا´ لی » (چاپ قزوینی ، ص 324؛ چاپ خانلری ،ج 1، ص 922) در ابیات پایانی آمده است : الملک قد تَباهی 'من جَدّه و جِدّه / یارب که جاودان باد این قدر و این معالی // مسند فروز دولت کانِ شکوه و شوکت / برهان ملک و ملّت بونصرِ بوالمعالی . در اینجا کلمة جَدّ اشاره به انتساب تباراو به عثمان بن عفّان خلیفة سوم دارد. در غزلی دیگر از حافظ به مطلع «دیدار شد میسّر و بوس و کنار هم » (چاپ قزوینی ، ص 249؛ چاپ خانلری ، ج 1، ص 724) در بیت چهارم آمده است : ای دل بشارتی دهمت محتسب نماند/ وز می

جهان پُرَست و بتِ می گسار هم . «محتسب » را در این بیت امیر مبارزالدین محمد و این بیت را اشاره به مرگ او واحساس حافظ از این حادثه دانسته اند. ابیات پایانی همین غزل : برهان ملک و دین که زدست وزارتش / ایام کان یمین شد و دریا یسارهم // بر یاد رای انور او آسمان به صبح / جان می کند فدا و کواکب نثارهم ، و چند بیت دیگر ظاهراً بر دورة فترتی دلالت دارد که امیر مبارزالدین از سلطنت خلع شده ، ایّام سختگیریهای او به سر آمده ، اما خواجه برهان الدین در حیات بوده و وزارتش هنوز استمرار داشته است .

---

منابع :
شمس الدین محمد حافظ ، دیوان حافظ ، چاپ پرویز ناتل

(1) خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(2) همان ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی ، تهران 1369 ش ؛
(3) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(4) همو، دستورالوزراء ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1317 ش ؛
(5) حسینقلی ستوده ، تاریخ آل مظفر ، تهران 1346ـ1347 ش ؛
(6) حاجی بن نظام عقیلی ، آثار الوزراء ، چاپ جلال الدین محدث اُرموی ، تهران 1346 ش ، ص 324ـ325؛
(7) قاسم غنی ، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ ، ج 1: تاریخ عصر حافظ یا تاریخ فارس و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم ، تهران 1321 ش ؛
(8) محمود کتبی ، تاریخ آل مظفر ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364 ش ؛


(9) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Borha ¦ n-al-D ¦  n, K v a ¦ ja Abu ¦ Nas ¤ r Fath ¤ -Alla ¦ h" (by F.R.C. Bagley).

/ پرویز اذکائی /