responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1053

 

برنج (2) ، آلیاژی از مس و روی . نام این آلیاژ در پارسی میانه «برینج » brinj و «برینگ » bring ، و در متون مانوی «برینگ » ثبت شده است ( رجوع کنید به مکنزی ، ص 20). کهنترین فرهنگنامه ای که در آن به واژة برنج اشاره شده ، واژه نامة عربی ـ فارسیِ کتاب البُلغه (تألیف 438) است که آن را برابر واژة عربی «الشَّبَه » دانسته است (کردی نیشابوری ، ص 283). به نوشتة بیرونی (1374، ص 429)، شَبَه ، مسی است که از خوراندن توتیای مدبَّر (پرورده ) بدان ، چنان زرد می شود که به طلا شباهت می یابد و بدین روی آن را شبه ( طلا ) نامیده اند. ترادف برنج فارسی و شَبَه عربی در تمام فرهنگهای بعدی تأیید شده است . از جمله در اثر میدانی (ص 216). خواجه نصیرالدین طوسی (597ـ672) گفته است که برنج را از مس و توتیای مدبّر می سازند «و مس باید که مُنَقّی ' باشد تا نیک زرد شود» (ص 227). و به گفتة ابوالقاسم کاشانی (ص 244)، مورخ و دانشمند سدة هشتم ،: «بهترین برنج ، شامی بُوَد که نیک به زر ماننده باشد و تا اعتبار گرانی و سبکی (اندازه گیری چگالی ) نکنند و در آتش نبرند از زر تمییز نکنند». او از میان «گوهرهای گداختنی » پس از طلا و نقره ، برنج را لطیفترین فلز می داند و بر آن است که هرچه را که بتوان با طلا و نقره ساخت ، مانند اسباب و ظروف و اثاثه ، با برنج نیز می توان ساخت (همانجا).

درگذشته ، برنج برای ساختن وسایل بسیاری به کار می رفته است . اخیراً روشن شده است که کهنترین وسایل برنجی ساخت ایران ، محصول پایان سدة ششم و آغاز سدة هفتم مکتب خراسان است . برای ساختن این وسایل ، از جمله آفتابه ، گلاب پاش و مانند اینها، ابتدا صفحات برنجی را با چکش شکل داده ، سپس روی آن را حکاکی و با نقره ترصیع می کرده اند. (ملکیان شروانی ، 1982، ص 114ـ 118،120ـ121). در اواسط دورة صفوی ، از برنج ظروف ریخته گری زیبایی با دیواره های ضخیم می ساختند و برای تزیین ، روی آنها را حکاکی می کردند. نام برخی اشیا نشان می دهد که آنها را غالباً از برنج می ساخته اند. در حدود 700، مبارک شاه قواس ، بِرِنگ ، دَرا ( = زنگ بزرگ ) و جَرَس را مترادف خوانده است (ص 175)؛ پس می توان نتیجه گرفت که در آن دوره زنگها را از برنج می ساخته اند. بَرَنجین و بَرَنجَن نیز به معنای دستبند و خلخال آمده است (جمال الدین انجو، ج 1، ص 864). به نوشتة انجو، این حلقه ها از طلا، نقره و دیگر فلزات ساخته می شده است ، اما اشتقاق لغت ، نشان می دهد که درگذشته دستبندها را اغلب از برنج می ساخته اند. بیرونی (1362، ص 389)، در شرح یکی از آن صورتها که زهره را بدو نگارند، از زنی نشسته یاد می کند که «بر او طوق و جَلاجِل و دست برنجن و پای برنجن » است . جرس و دستبند هر دو برای صدای زنگ درآوردن ساخته شده است و این مطلب ثابت می کند که برنگ (قس تَرَنگ فارسی و درینگن آلمانی کهن و رینگ انگلیسی ) نام ـ آوایی متعلق به پیش از اسلام است که به منظور وصف برنج به عنوان فلزی زنگدار ساخته شده و مانند کلمات «فلز زنگدار » آلمانی و «فلز زنگی » انگلیسی است که از سده های میانه ( = قرن نهم ) به آلیاژی با صدای زنگ دار، اطلاق شده است .

در دورة جدید استفاده از برنج در ساختن وسایل مختلف خانه ، مانند کاسه و جام و آفتابه و لگن ، ادامه یافته است . سماورهایی نیز که در سدة سیزدهم به تقلید از سماورهای روسی ساخته می شده ، برنجی بوده است .

استفاده از برنج در معماری سنتی ، برای مشبّک کاری (نماسازی ؟) به شکل گل و بوته و انواع گل میخهای به کاررفته در درها، نیز اهمیت بسیار دارد. در معماری معاصر، شیرهای آب و فوارة آبنماها غالباً از برنج ساخته می شودکه یادآور سنت سده های پیشین است . در کتابها ( ی مصور ) ، فوارة آبنماها همه به رنگ طلایی ، که یادآور رنگ برنج است ، تصویر شده است . برنج در ساختن النگو، انگشتری ، زنگوله ، و نیز در قپه ها و تزیینات یراق اسب به کار می رود. کاربرد برنج در جواهرسازی ترکمنها و دیگر اقوام نیز رایج

است .

جنبة دیگر این صنعت که کمتر بدان پرداخته شده ، تجارت عتیقه های ساختگی (قلابی /بدل )، با انگیزه های سودجویانه است ، برای مثال ساخت اسطرلابهای قدیمی ! برنجی در اصفهان (لوب ، ص 185ـ192).

در دورة اسلامی ، مس و روی ، که هر دو در ایران استخراج می شد، در ساختن دو آلیاژ برنج ( معمولی ) (شبه ) و برنج ریخته ای (شبه مفرغ ) به کار می رفت . مس به کار رفته در این آلیاژها، از محلهای مختلف استخراج می شد، اما براساس منابع موجود (مثلاً مقدسی ، ص 47؛
کاشانی ، ص 188)، روی را تنها از کرمان می آوردند. روشهای ساخت توتیا (اکسید روی ) از سنگ معدن در منابع این دوره آمده است (آلن ، 1979، ص 39ـ42). سنگ معدن را ذوب می کردند و بخار اکسید روی ، که از آن برمی خاست ، روی میخهای برجستة ساخته شده از گل رس پخته در قسمت فوقانی دیواره های کوره می نشست . شماری از این میخها را، که از گل پخته می ساختند، در نقاط مختلف کرمان و دیگر نقاط ایران یافته اند که به رغم دشواری تعیین تاریخ دقیق استفاده از این آثار در هر منطقه ، ثابت می کند که کاربرد آنها از آنچه از متون قدیم برمی آید، رایجتر بوده است .

بهترین آلیاژ برنج ، که در آن نسبت جِرم مس به جرم روی تقریباً چهار به یک است ، به شکل ورقه کوبیده می شد و سپس در ساخت ظروف به کار می رفت ( رجوع کنید به آلن ، 1979، جدول 21). اشیای ارزانی از این نوع ، در ایران دورة اسلامی به کار می رفته است ، اما جالبترین نمونه های موجود آن ، آفتابه و شمعدانهایی است که در خراسان (شاید در هرات ) در اواخر سدة ششم یا اوایل سدة هفتم ساخته شده است . مهارت سازندگان این وسایل ، بویژه با توجه به ارزان بودن برنج به کار رفته در آنها، بدان پایه است که گویی نقره کارانی بوده اند که به دلایل اقتصادی ، بناچار، با فلزی ارزانتر کار کرده اند (آلن ، 1976ـ1977، ص 5 ـ 21) ضمناً اتصالاتِ دقیق پوشانده شده میان لایه های مختلف ، کیفیت مرصع کاریها با نقره و مس ، و مهمتر از همه برجسته کاریها شایان توجه است . اشیای ساخته شده از برنج کوبیده ، عبارت اند از : پارچهای دردار و سینیهای رومیزی کوچک .

در همین دوره ، برنج کوبیده در سیستان نیز تولید می شد و در ساختن اشیایی با کیفیت نسبتاً خوب ، بویژه لگن و سینی ، به کار می رفت . مرصّع کاریهایی از نقره و مس یا هر دو، غالباً برای زیباتر کردن قطعة ساخته شده به کار می رفت . مکتب خاصی ، هنر برجسته کاری را براشیایی که شاید سپر باشند به کار برده است (ملکیان شروانی ). احتمالاً برای ریختن اسطرلاب ، که ابزاری بسیار تخصصی بوده ، همین آلیاژ را به کار می برده اند. اما هنوز تحقیق دقیقی در این باره منتشر نشده است و بررسیهای مقدماتی نمونه های مختلف ، وجود برخی تفاوتها در نسبت مس و روی و نیز وجود مقدار کمی سرب را (ظاهراً برای آسان کردن ریخته گری ) در آنها نشان می دهد.

آلیاژی که در متون عربی شبه مفرغ ، و در آثار معاصر غالباً آلیاژ چهارتایی نامیده می شود و غالباً برای ریختن اشیای فلزی به کار می رفته ، از مس ، سرب ، روی و قلع (به ترتیب میزان به کار رفته ) و ظاهراً از قراضة فلز ذوب شده با افزودن سرب برای سهولت در ریخته گری ، درست می شده است (آلن ، 1979، ص 45ـ46 و جدول 21). محصولات متداول سده های نخستین اسلامی عبارت اند از : هاون و دستة آن ، عودسوز، پاتیل ، سطل وضو، چراغ و پایة آن ، بطری و آفتابه . تمام این اقلام پیش از سدة ششم ، به صورت رایجتری ، به کار می رفته و نمونه های بسیاری از آنها از مشرق ایران و افغانستان یافت شده که در گنجینه ها و نمایشگاه های آثار هنری نگهداری می شود. از حدود 500 به بعد، از تنوع این اشیا کاسته شد و به غنای تزیینات از جمله مرصّع کاری افزوده گردید؛
برای نمونه «سطل بوبرینسکی » در موزة ارمیتاژ مورخ 559، و آفتابه ای به شکل گاو کوهان دار و گوسالة شیرخوار مورخ 603 در همان مجموعه ( > هنرهای اسلامی < ، ش 178 و 180). ظرف اخیر با روش اشک شمع درست شده است (برای توضیح این روش رجوع کنید به اونتراخت ، ص 338ـ377). نوشته های روی هر قطعه ، نشان می دهد که ریخته گران و ترصیع کاران افراد متفاوتی بوده اند و در این صنعت ، تقسیم کار وجود داشته است . برخی از قطعاتی که برای افراد طبقة حاکم ساخته شده باقی مانده است اما شمار بیشتری که نام صاحبانشان برآنها حک شده از آنِ بازرگانان یا سایر افراد طبقة سوداگران است .

از سدة هفتم تا دورة صفویه (907)، کاربرد آلیاژهای برنج ، تغییراتی کرده که نشان دهندة تغییر سلیقة مردم است . تاحدود 750، برنج ظریف مرصّع در شمال غربی ایران و فارس برای افراد خاندان سلطنتی و درباریان تهیه می شد، اما از سدة هشتم ، کاربرد مسِ قلع اندود برای تهیة اشیای ارزانتر بسیار رایج شد و در سدة دهم و یازدهم علاقه به کارهای برنجی با حکاکیِ پر نقش ، افزایش یافت . درآن زمان آثار مرصّع نسبتاً نایاب بود و به انواعی از پارچهای اواخر دورة تیموری و اوایل دورة صفوی (کمارف ، ص 11ـ16) ساخت هرات و برخی از قطعات اواخرصفوی (مثلاً لنگری که در مجموعة داوید در کپنهاگ نگهداری می شود رجوع کنید به > هنر در جهان اسلام < ، ش 228) محدود می شد. در عوض اشیا را معمولاً با حکاکیهای پر نقش سبک درباری آن دوره تزیین می کردند و در این گروه بویژه مشعلدانها جالب توجه است .


منابع :
(1) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الجماهرفی الجواهر ، چاپ یوسف هادی ، تهران 1374 ش ؛
(2) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(3) حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351 ش ؛
(4) عبدالله بن علی کاشانی ، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(5) یعقوب بن احمد کردی نیشابوری ، کتاب البلغة ، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی ، تهران 1355 ش ؛
(6) فخرالدین مبارکشاه قوّاس ، فرهنگ قوّاس ، چاپ نذیر احمد، تهران 1353 ش ؛
(7) محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1877؛
(8) احمدبن محمد میدانی ، السامی فی الاسامی ، چاپ جعفر شهیدی ، تهران 1345 ش ؛
(9) محمدبن محمدنصیرالدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1348 ش ؛


(10) J. W Allan, Persian metal technology 700-1300 AD , Oxford Oriental Institute monographs, 2, Oxford 1979;
(11) idem, ``Silver: the key to bronze in early Islamic Iran,'' Kunst des Orients , 11/1-2, (1976-1977);
(12) Art from the world of Islam, 8th-18th century, Louisiana revy 27/3, (1987);
(13) The Arts of Islam, London 1976;
(14) L. Komaroff,``Timurid to Safavid Iran: continuity and change,'' Marsyas , 20, (1979-1980);
(15) L. D. Loeb, ``Creating antiques for fun and porof  t. Encounters between Iranian Jewish merchants and touring coreligionists,'' Hosts and guests. The anthropology of tourism , ed. V. L. Smith, Philadelphia, 1977;
(16) D. N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary , London 1969;
(17) A. S. Melikian-Chirvani, ``Bucklers covers or cymbals? A twelfth-century riddle from eastern Iran,'' in R.Elgood,ed., Islamic arms and armour , London 1979, 97-111;
(18) idem, Islamic metalwork from the Iranian world , London, 1982;
(19) O. Untracht, Metal techniques for craftsmen , London 1969.

/ ملکیان شروانی و جیمز آلن ( ایرانیکا ) /

تکمله . مهمترین مرکز ساخت ابزارهای فلزی ترصیع شده با نقره در عراق قرن هفتم ، شهر موصل بوده ، که مواد اولیة آن در این منطقه از معادن غنی مس در ارغانه و خاپور به دست می آمده است . ابریقی برنجی که با نقره مرصع شده است و در موزة متروپولیتن نگهداری می شود، از نخستین نمونه های مکتب موصل در قرن هفتم به شمار می رود. تکنیک و طرز کار مکتب موصل در صنعت ترصیع آن دوره ، پیشرفت بسیار داشته است که نمونة شایان توجه آن طشتی است در موزة لوور که با نقره ترصیع شده است . ابریق برنجی محفوظ در موزة بریتانیا، ساختة شجاع بن منعة موصلی ، با طرح زمینة پیچ در پیچ ، یکی از نمونه های عالی ترقی فلزکاری موصلی است . نام سلطان بدرالدین لؤلؤ * موصلی (631ـ658) بر روی چندین ظرف برنجی ترصیع شده با نقره حکّ شده است . مهمترین آنها طشتی است که در کتابخانة ملّی مونیخ نگهداری می شود.

در قرن هفتم ، به سبب مهاجرتِ فلزکاران موصلی به سوریه و مصر، سبک فلزکاران دورة ایّوبی در دمشق ، حلب و قاهره همان اسلوب مکتب موصل است . نام سلطان ملک ناصر یوسف ، حاکم حلب و دمشق (634ـ659)، روی ابریقی برنجی و گلدانی معروف به باربینی ، حکّ شده است که در موزة لوور نگهداری می شود. صنعت فلزکاری در دورة ممالیک سوریه و مصر به والاترین درجة خود رسیده بود. چند کاسه و طشت برنجی در موزة لوور نگهداری می شود که احتمالاً به این دوره تعلق دارد. ظاهراً در حدود 823، در قاهره تقاضای ظروف مرصّع مسی و برنجی کم شده بوده است .

در دورة تسلط مغول ، صنعتگران هندی برنج و آلیاژهای دیگر را برای ساخت ظروف مورد احتیاج روزانه و ظروف مورد احتیاج مذهبی به کار می بردند و روی این ظروف را با شکلهای ساخته شده از نقره تزیین می کردند که نمونه های آن در موزة متروپولیتن موجود است .


منابع :
(20) س . م . دیماند، راهنمای صنایع اسلامی ، ترجمة عبدالله فریار، تهران 1365 ش .

/ پرخیدة ملکی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1053
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست