بُرکو ، (بورقو/ بورکو)، نام محلّیِ رشته نخلستانهای کنارة جنوبی منطقة پستِ میان گرانکوههای تیبِستی و اِنِّدی ، که از بحرالغزال * تا دریاچة چاد امتداد یافته است . فرانسویان ، مناطق چراگاههای بودِله ، جورَب ، کورو، تورو و شمال مورچا را، که اقتصادش مکمل واحه هاست ، و همچنین جنوب شرقی تیبستی با اِمیکوسی (415،3 متر) را، که در حکم قلعة نظامی برکوست ، به منطقة قدیمی برکو افزوده اند. این ناحیه ، ذوزنقه ای است به مساحت 000،230 کیلومتر مربع که قاعدة بزرگش در جنوب حدود پانصد کیلومتر است ، و میان نصف النهارهای 15 و 21 درجة شرقی در امتداد مدار 16 درجه واقع شده ، و رأسش با مرز لیبی ، میان نصف النهارهای 19 و 20 درجه و 20 دقیقه ، منطبق می شود.

فراز و نشیب زمین ، جز در تیبستی ، ملایم است . فلاتی شنی از دامنة امیکوسی ، با شیبی از ارتفاع هفتصد متری تا دویست متری به سوی جنوب و جنوب غربی فرو می آید و از آنجا به فروبار وسیع و شنی جورب و بودله می پیوندد. در مدار 18 درجة شمالی ، ردیفی از حوضه های پیاپی ، از شمال غربی به جنوب شرقی ، از نئگلکه به لارژو ، فلات را به دو نیمه تقسیم می کند : شمال این فروبار را «وادی »هایی قطع می کند که از قلّة امیکوسی آغاز می شود و شیارها و نوارهای ناشی از آن وادیها، سرانجام به برجستگیهای ویرانه نمای «برخانها»، یا تلماسه های هلالی شکل ، منتهی می شود. فلات ، بخش به هم پیوسته و بدون بریدگی است و شیب ملایمی دارد. سه ردیف حوضه ، ازجنوب غربی به شمال شرقی ، در این شیب ملایم پیشروی می کند یا آن را دور می زند: کتلهای پهناور و برخانها و آبگیرهای عریض و کم عمق در فروبار بودله و جورب ؛ فروبار مرکزی ، رشته ای از درختان نخل که برخانها و «نبکه ها» (توده های کوچک مثلثی شکل شن ) از میان آنها می گذرد، و بالاخره منطقة عمیق اونیانگا و دریاچه هایش که از گورو تا دامنة شرقی کوه امیکوسی ، به سوی بالا می رود.

آب و هوای برکو صحرایی است . از گرمترین ماهها ـ فروردین تا شهریور ـ تا سردترین ماهها که همراه بادهای مداوم شمال شرقی و آکنده از شن است ، افت وخیز دما شدید است . شاخص خشکی هوا با تنزروفت ( بایرترین قسمت صحرا یا بلاد عطش ) قابل قیاس است . هر چند که میزان بارندگی در آنجا کم است ، برخلاف صحرای مرکزی ، این سرزمین دوره های طولانی و چندین سالة خشکسالی ندارد. هر سال بین اردیبهشت تا شهریور باران می بارد. وجود انبوه گیاهان منطقه ، که در اطراف چشمه ها حالتی کم و بیش حارّه ای دارد، فقط حاصل این باران منظّم نیست ؛ در حقیقت آب در برکو فراوان است : مردابهای شور دامنة امیکوسی ، چشمه های آب شیرین یا شورِ فروبار مرکزی ، آبهایی که شن درّه ها را سیراب می کند یا در سطح حوضه های جنوبی ، یعنی دریاچه های اونیانگا ظاهر می شود. منشأ این آبها احتمالاً طغیان وادیهای امیکوسی است که از میان لایه های آتشفشانی نفوذ می کند و به ریگزارها فرو می رود تا دوباره در فروبارها نمایان شود.

وضع جلگه از شمال به جنوب تغییر می کند. «حَد» که در شمال غلبه دارد و گونه ای چند از گیاهان در آن می روید در حدود مدار 17 درجه به «کْرَم کْرَم » تبدیل می شود، سپس به گیاهان ساحلی می رسیم که نشانة شروع مرغزار و قلمرو آهوان و شترمرغان است . قسمتهای جنگلی در دره های شمالی و بخصوص فروبار مرکزی با نخلهای مصری و بویژه اقاقیاهای زیبا، نشانی از وجود بیشه های بسیار گسترده و انبوه در روزگاران گذشته است .

از قرن چهارم ، سکنة کوهستانهای مجاور به سوی واحه ها و چراگاهها جلب شدند. طوایف چادرنشین تیبستی شرقی و مرکزی (دو شاخة مردم توبو * : تِدا، و دَزا)، واحه های گورو و سپس واحه های مرکزی (وون ) را اشغال کردند و دونزاها را که ظاهراً ساکنان بومی آنجا بودند به سوی مسکن فعلی خود یعنی نخلستانهای جنوب امیکوسی عقب راندند. بیابانگردانی که از طبقات فرودست قبایل بودند، با استفاده از «حد» و منابع آبهای شور نزدیک خود توانسته اند مصرف آب شرب شترانشان را تأمین کنند، و یکجانشین یا در بعضی جاها نیمه ساکن شوند. عده ای دیگر به جلگه های جنوب ، که مراتع بهتری دارد، رهسپار شده اند. برخی قبایل تا سرزمینهای پست چاد رفته اند و در آنجا از شترداری دست کشیده و به گاوداری پرداخته اند.

مردم دیگری که از انّدی و وادائی آمده اند با توبوها درآمیخته اند. آناکّازاها، که مهمترین گروه برکو هستند، به همین نحو به وجود آمده اند؛
در حالیکه گیده ها ظاهراً اخلاف تونجورهایِ کانم هستند. بنابراین ، برکو «بوتة ذوب » قبایل مختلفی بوده که عنصر غالب آن توبو بوده است . بخش اعظم این مردم به زبان دَزا گفتگو می کنند، رسوم و عادات آنان توبویی است و ویژگیهای جسمانی توبوها ـ سیاه امّا نه سیاه نژاد ـ از همه رایجتر است . از اینجا معلوم می شود که چرا اعراب ، همة برکوییها را، که بنا بر سرشماری عمومی به حدود بیست هزار نفر بالغ می شوند، با نام واحد قُرَعان خوانده اند.

زندگی چادرنشینان از دامداری می گذرد و عواید حاصل از واحه ها درآمد آنها را تکمیل می کند؛
خواه در این واحه ها از حقوق مالکیتی که در گذشته به دست آورده اند برخوردار باشند، و خواه باغهای آنها به دست کَماجه های یکجانشین اداره شود، که اصل و نسب آنها چندان معلوم نیست ولی قطعاً پدرانشان برده بوده اند. کماجه ها که برای صحرانشینان زراعت می کردند کم کم با کمک حکّام فرانسوی از پرداخت خراج آزاد شدند. در حال حاضر، در نخلستانها حدود یک میلیون نخل بارده با سی هزار قنطال محصول در سال وجود دارد که نود درصد آنها در فروبار مرکزی است . کشتزارها با چاههای مجهّز به لنگرِآبکشی آبیاری می شود و متوسط محصول سالیانة آنها 120 تن گندم و 200 تن ارزن است ؛
سبزی و صیفی (پیاز، گوجه فرنگی ، سیب زمینی ، فلفل فرنگی ) نیز در آنها کشت می شود. نمکزارهایی که با تبخیر آب از آنها نمک می گیرند در دره های شمالی فراوان است و جمع تولید آنها و انّدی از 1329 ش / 1950 معادل نیمی از کلّ تولید صحرا بود. چادرنشینان جلگة جنوبی محصولات واحه ها را با گوشت ، کره و پوست دباغی شده معاوضه می کنند. هر دو گروه افزار و سلاح خود را از طبقة فرودست آهنگران می خرند. این آهنگران ، که در سرزمین توبوها «آزا» خوانده می شوند، امروزه بر اثر تمام شدن منابع محلی ، سنگ آهن و آهن پاره ها و ورقه های آهن خامی را که از بورنو می خرند به کار می برند. این مبادلات برای نیازهای محلی کافی است . سرزمین برکو در دو هزار کیلومتری سواحل مدیترانه ، در حاشیة جادة کُفره ، که اهمیت اقتصادی چندانی ندارد، دور از جاده های بازرگانی بین سودان و مدیترانه (که از تیبستی و راهزنانش اجتناب می کنند)، و دور از راههایی که از جنوب وادائی می گذرد و به سواحل نیل می رسد، همواره در انزوا و به حالتی دربسته به سر برده است و به همین دلیل ، شیوة زندگی کهن در این واحه ها تا به امروز حفظ شده است ، و تا قرن سیزدهم / نوزدهم هنوز بت پرستی در برابر اسلام عرض وجود می کرد. این انزوا بعدها، دو بار بشدت شکسته شد : از 1258/ 1842 به مدت نیم قرن ، ( قبیلة ) اولاد سلیمان ، که از دست ترکها از فَزّان * می گریختند، گروه گروه این سرزمین را درنوردیدند و آن را غارت کردند؛
سپس در حدود 1318/1900 سَنوسیَه * در حال عقب نشینی از کانم * و مَنگَه ، در دو انتهای فروبار مرکزی ، در نئگلکه و وون (معروف به فایا، بعداً لارژو) مستقر شدند و «زاویه * ها» را بخصوص در گورو و واحدهای کشاورزی ، و نیز مراکز فکری و مذهبی خود را، که اسلام از طریق آنها ترویج می شد، تأسیس کردند. اما سنوسیه به غارتگریهایی دست زدند که چادرنشینان را وادار کرد تا از میان نخلستانهای اشغالی آنها و چراگاههای جنوبی ، که فرانسویان بعد از استقرار در وادائی و الغزال به دست آورده بودند، یکی را برگزینند، و این امر با ایجاد نابسامانی ، حیات اقتصادی چادرنشینان را تباه می کرد. ترکها، که در 1329/1911 پادگانهایی در منطقه ایجاد کرده بودند، از سنوسیه حمایت می کردند، اما نزاع ایتالیاییان و ترکان در 1330/1912 سبب برچیده شدن پادگانهای ترکها شد و فرانسه در 1331/1913 سراسر برکو را تصرف کرد. امروزه برکو بخشی از کشور چاد * است .

---

منابع :


(1) R. Capot-Rey, Introduction ب une gإographie humaine du Borkou, in Travaux de l'Institut de Recherches Sahariennes,   , 1957, 41-71;
(2) idem, Le Sahara, 1953;
(3) Carbou, La rإgion du Tchad et du Ouadai, 1912;
(4) Ferrandi, Le Centre Africain franµais, 1930;
(5) Nachtigal, Sahara et Soudan , tr. Gourdault, 1881;
(6) Pujo, Le Borkou et ses habitants, vie et m  urs , in Revue militaire de l' A .E.F ., XVI, 1939.

/ م . لکور ( د. اسلام ) /