طبيعت انسان با اين اوصافى كه قرآن مى‌فرمايد، به گناه كشيده مى‌شود و اگر در اثر ضعف ايمان و اراده گناه كرد، نبايد از عفو و رحمت خدا نااميد باشد و بايد رجا و اميد به توبه و اصلاح نفس داشته باشد. علماى اخلاق در معناى رجا مى‌فرمايند: هو ارتياح النّفس لتوقّع محبوب؛ رجا و اميدوارى آن است كه نفس چون توقع امر مطلوبى را دارد، در خود احساس نشاط و راحتى كند؛ مثلا كشاورزى كه به موقع شخم زده و آبيارى كرده و هوا هم مساعد بوده و زحمات بسيارى براى رسيدن محصول كشيده، نزديك فصل درو و برداشت محصول خوشحال است و احساس آرامش خاطر دارد. ازاين‌جهت كه پيش‌بينى حاصل و بهره را مى‌كند. اين حالت رجا و اميدوارى است. اما اگر هيچ كارى نكرده باشد، نه زمين شخم زده و نه زحمتى كشيده، اميد او به برداشت محصول، غير عاقلانه به حساب مى‌آيد؛ اين اميد نيست؛ بلكه جنون و بى‌عقلى است.

رجاى تكوينى و تشريعى

از آنچه گفتيم، دانسته مى‌شود رجا مقابل خوف است. اميد به لطف و رحمت پروردگار گاه در تشريعيات است؛ مثل بخشش و آمرزش معاصى و گاه اميد، در تكوينيات است. آيهء ديگر اشاره به رجاى تكوينى دارد مى‌فرمايد:

و هُو الّذِي يُنزِّلُ الْغيْث مِنْ بعْدِ ما قنطُوا و ينْشُرُ رحْمتهُ. [1] پس از آنكه مردم از بارندگى نااميد شده‌اند، اما خداوند از لطف خود باران مى‌فرستد و رحمتش را بر مخلوقات مى‌گستراند.

فعلا بحث ما در رجاى تشريعى است كه اگر انسان گناه كرد و خود را با عدالت خدا وفق نداد و در نتيجه با اعتقاد به عدالت خدا، عذاب و انتقام الهى را براى خودش پيش‌بينى كرد، هنگامى كه خود را اميدوار به رحمت خداوند قرار داد، يك احساس راحتى روحى براى او پيدا مى‌شود و به لطف و احسان خدا طمع مى‌كند. در دعاى ابو حمزه ثمالى حضرت سجاد (ع) مى‌فرمايد:

[1] شورى (42) آيهء 28.