پس، تمام دايره سير سايرين نيز در سوره شريفه مذكور است؛ از آخرين حجب عالم طبيعت تا رفع جميع حجب ظلمانيّه و نورانيّه و دست دادن حضور مطلق؛ و اين حضور، قيامت كبراى سالك و قيام ساعت اوست؛ و شايد در آيه شريفه‌ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ‌ [1] مقصود از «مستثنى» اين نوع از اهل سلوك باشد كه براى آنها قبل از نفخ صور كلّى، صعق و محو حاصل شده؛ و شايد يكى از محتملات فرمايش رسول خدا كه فرمودند:

أَنَا وَ السّاعَةُ كَهاتَيْن‌ [2]

- و جمع فرمودند بين دو سبّابه شريفه خود- همين معنى باشد.

تنبيه ادبى‌

در تفاسير متداوله كه ديديم، يا از آنها نقل شده، «دين» را به معناى جزا و حساب دانسته‌اند و در كتب لغت نيز به اين معنى ذكر شده و به قول شعراى عرب، استشهاد شده، مثل قول شاعر:

و قول منسوب به شهل بن ربيعة:

و گفته‌اند «ديّان» كه از اسماى الهيّه است، نيز به همين معنى است؛ و شايد مراد از «دين»، شريعت حقّه باشد و چون در روز قيامت‌

[1] ... پس هر كس در آسمانها و زمين است مدهوش شود جز آنكه پروردگار تو بخواهد (زمر/ 68).

[2] من و قيامت همانند اين دو هستيم؛ بحار الأنوار؛ ج 2: كتاب العلم؛ ص 39، ح 72.

[3] و بدان همان طور كه كيفر مى‌دهى جزا داده مى‌شوى.

[4] و جز دشمنى چيزى نماند، كيفرشان داديم آن چنان كه آنها جزا دادند؛

؛ سهل بن شيبان؛ جامع الشواهد؛ «باب الفاء بعده اللام»، ص 216.