فصل چهارم: در تدبير فرستادن ايلچيان به جانب پادشاهان و تدبير سلوك پادشاهان با ايلچيان و رسولان پادشاهان‌

ايلچى به جانب پادشاه مخالف در دو صورت بايد فرستاد: يكى آنكه از طرفين طريقه محبّت و مودّت مسلوك باشد و تقريبى باشد، چون تهنيتى و تعزيتى و امثال آن.

دوم آنكه غرضى و كارى بوده باشد كه تمهيد آن موقوف بر فرستادن رسول باشد. و بر هر تقدير چند شرط اعتبار بايد كرد:

يكى آنكه ايلچى مردى عاقل داناى فصيح سخندان حاضرجواب شجاع حميده اخلاق قاعده‌دان عارف رسوم و قواعد مجالس ملوك بوده باشد، و خدمت پادشاهان كرده باشد، و سفر بسيار كرده باشد، و از دانش بهره يافته باشد، و پيشبين و عاقبت انديش باشد، و قد و قامت و منظر نيكو داشته باشد. و اگر مردى پير و عالم باشد، نيكو باشد؛ و اگر دلير و مردانه باشد و آداب سلاحدارى و سوارى و مبارزت نيكو داند، نيكو باشد.

و بايد كه رسول دنىّ و پست‌همّت و طامع و خسيس نباشد، و شرابخوار و پرمزاح و فاجر و قمارباز و پرگوى و مجهول نباشد، و نرمى و درشتى در موضع خود كار تواند فرمود. در ازمنه سابقه، چنين معمول و مستمرّ بوده كه بغير افاضل و دانشمندان كسى را به رسالت نمى‌فرستاده‌اند، و گاهى در صحبت رسولان فوايد علمى و مباحثات نظرى از طرفين مراسله مى‌شده. و بهتر آن است كه نظر بر خصوصيّات احوال و عرضها كنند و موافق آن رسول فرستند.

مجملا، چون عادت چنان شده كه از عقل و آداب رسولان استدلال بر مرسل مى‌نمايند، بايد كه در باب اختيار ايلچى تأمّل تمام بشود. از كلمات قدسيّه حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه عليه- است كه، «رسول الرّجل ترجمان عقله، و كتابه ابلغ من نطقه.» يعنى: «رسول مرد، ترجمان عقل است و نوشته او، ابلغ از سخن گفتن اوست.» و از كلمات آن حضرت منقول است كه، «رسولك ميزان نبلك.» يعنى: «رسول تو ميزان فضل و آگاهى تو است.»

ديگر، چون مداراى با خلق از لوازم عقل است، بايد در نوشته و مكتوب و پيغام‌