فصل ششم: در حقوق رعايا بر سلاطين و مراعات حقوق زيردستان‌

از حضرت امام زين العابدين 7 منقول است كه فرموده كه، «حقّ رعايا آن است كه بدانى كه ايشان رعيّت تو شده‌اند به جهت ضعف ايشان و قوّت تو. پس، واجب است كه عدل كنى در ميان ايشان، و از جهت ايشان چون والد مهربان باشى و جهالت ايشان را ببخشايى و معاجلت به عقوبت ايشان نكنى و شكر خداى عز و جلّ به‌جا آورى بر آنچه به تو داده از قوّت و توانايى بر ايشان.» نقل است كه چون به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و اله خبر قرب ارتحال به دار قرار رسيد، جميع مهاجر و انصار را جمع نمود و بر منبر رفت و خبر ارتحال خود به ايشان رسانيد و فرمود كه، «تذكير مى‌نمايم كسى را كه والى بر امّت من باشد كه ترحّم كند بر جماعت مسلمانان؛ اجلال كند ايشان را و رحم كند بر ضعيف ايشان و توقير نمايد عالم ايشان را و ضررى به ايشان نرساند كه باعث خوارى ايشان شود و ايشان را فقير نگذارد كه كارشان به كفر انجامد و در خود بر روى ايشان نبندد كه باعث آن شود كه قوى ضعيف را بخورد و ايشان را به يك‌دفعه به حرب نفرستد كه باعث قطع نسل امّت شود.» آنگاه، فرمود: «رسانيدم و نصيحت كردم. گواه باشيد.» حضرت صادق 7 فرموده كه، «اين آخر سخنى بود كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و اله بر سر منبر فرمود.»

و ببايد دانست كه مراعات حقوق رعيّت معدلت است و دست از ظلم و تعدّى بازداشتن و دست ظالمان را از رعايا و زيردستان كوتاه كردن. و ما فصلى در باب عدالت در اوايل باب پنجم ايراد نموديم و در اين مقام ذكر بعضى از سير انبيا و بعضى از ائمه هدى در حال حكومت و سلطنت ايراد مى‌كنيم. و اگرچه پادشاهان ديگر را طاقت و توانايى آن نيست كه به آن عمل نمايند، ليكن مقصود آن است كه بدانند كه سيرت مرضيّه حقيقيه آن است كه ايشان دانسته‌اند و به حكم «ما لا يدرك [114 آ] كلّه لا يترك كلّه.»[1] يعنى: «هرچه را بتمام نتوان كرد، بتمام ترك نبايد كرد.» بايد كه پادشاهان را نظر بر آن طريقه مرضيه بوده باشد و اهتمام و سعى داشته باشند كه آنچه ايشان را فراخور وسع و طاقت و اوضاع زمان خود مقدور باشد به عمل آورند تا از فيض و فضل آن مراتب عاليه‌

[1] - عوالى الثالى، ج 4، ص 58.