فصل سوم: در بيان حدّ و معنى توبه، و بيان بعضى اختلافات كه علما را در باب توبه شده‌

توبه در اصل لغت به معنى رجوع است- يعنى بازگشتن- و آن هرگاه به خداى عز و جلّ اسناد شود، قبول توبه بندگان است و رجوع به تفضّل و احسان در حقّ ايشان و در حقّ بنده، رجوع است از عدم طاعت و انقياد به جانب اطاعت و فرمانبردارى. و به اصطلاح شرعى و معنيى كه در قرآن و حديث مذكور مى‌شود حقيقت توبه پشيمانى است از گناه و فعل قبيح از آن جهت كه قبيح است به جهت اطاعت و فرمانبردارى خداى، نه از جهت غرضى ديگر از اغراض. پس، شرط معتبر است در توبه پشيمانى و آنكه پشيمانى او به سبب ناخوشى و قبح آن قبيح باشد، نه به جهت آنكه در آن عمل آزارى مى‌كشد، مانند كوفت‌[1] و بيمارى يا سياست‌كننده‌اى او را عقوبت مى‌كند و امثال اينها، بلكه بايد قبح فعل باعث پشيمانى باشد و اطاعت خداى عز و جلّ و قصد قربت منظور باشد.

و خلاف است ميانه علما كه آيا عزم بر آنكه ديگر هرگز معاودت به آن گناه نكند در توبه معتبر است يا شرط است يا توبه مجرّد پشيمانى است. و اين قول كه توبه مجرّد پشيمانى است حالى‌[2] از رجحانى نيست، ليكن هرگاه باعث پشيمانى قبح فعل باشد، بعيد است كه پشيمانى از عزم بر ترك حالى واقع تواند شد. و نيز علما را خلاف است كه آيا توبه از بعضى گناهان دون بعضى واقع مى‌تواند شد يا نه. به اين معنى كه كسى نعوذ باللّه مثلا خون ناحقّ، كه گناه كبيره است، مى‌كند و خوردن مال يتيم، كه گناه كبيره است، مى‌كند آيا مى‌شود كه او توبه كند از خون ناحقّ، دون مال يتيم يا برعكس؟ علما را در اين مسئله خلاف است و اقوى نزد فقير آن است كه توبه از بعضى گناهان، دون بعضى، توبه شرعى است. و ايضا علما را خلاف است كه آيا وجوب توبه مخصوص گناهان كبيره است يا توبه از گناه صغيره نيز لازم است.

و بر هر تقدير شكّى نيست كه توبه را مراتب و درجات است. و درجه اوّل توبه از كفر است، و درجه دوم توبه از گناهان كبيره است، و درجه سوم توبه از مطلق گناهان است، و

[1] - آسيب، آزردگى.

[2] - اصل:« خالى».« حالى» به معنى فى الفور است.