بدن او را ببدل ما يتحلل نگاه ميدارد و قوت ناحيه كه از غذاء بدن او را بانچه شبيه گرداند باو بر نسبتى محدوده بزرگتر ميگرداند و قوت مولده كه از فضل غذا ماده شخصى ديگر از نوع او معده ميگرداند و خادمان اين قوتها مانند جاذبه و ماسكه و هاضمه و دافعه و مانند مغيره اولى و ثانيه و مصوّره و چهارم آنچه بان مشارك ديگر حيواناتست و ان دو صنف است يكى مبادى ادراكات و دوم مبادى حركات ارادى و صنف اول دو قسم است يكى حواس ظاهر اعنى قوتها لمس و ذوق و شم و بصر و ديگر حواس باطن اعنى حسّ مشترك كه ادراك صور خيالى كند و مصوّره كه حافظ صور است و وهم كه ادراك معانى جزئى كند و ذاكره كه حافظ او است و متخيّله كه واسطه اين دو مدركست و در هر دو حافظه تصرّف كند بتخيل و در صور عقلى بتفكر و صنف دوم قوت شوق است يا بجذب ملايم اعنى شهوى و يا بدفع غير ملايم اعنى غضبى و آنچه در فرمان هر دو باشد از قوتها كه در مبادى اعصاب و عضلات مركوز باشند و بحسب ارادت تحريك اعضا كنند و پنجم آنچه مردم بان متفردند و ان قوه نطقى است كه مشتمل است بر عقل نظرى كه بان در معقولات تصرف كند تا از مرتبه عقل هيولانى كه استعداد مجرد باشد اندك اندك بمرتبه عقل مستفاد رسد و صور معقولات كما هى درو متمثل شود و بر عقل عملى كه بان استنباط صناعات و استخراج قوانين مصالح منزلى و مدنى كند تا تعيش او بر وجه افضل باشد و از اين جمله بعضى فعلها آنست كه بيدانش او از ان قوتها صادر ميشود مانند هضم و نمو و بعضى آنست كه بدانش او از او در وجود آيد اما ادراك در ان هيچ اختيار نبود مانند آنكه كسى تخيل ترشى كند دندان او كند شود و توهم بيمارى كند بيمار شود و بعضى آنست كه باختيار او در وجود آيد يعنى تابع قدرت و ارادت او است و ان دو صنف است يكى جسمانى مانند حركات بدنى و استعمال حواس و ديگر نفسانى مانند تخيل و تفكر و بحث ما مقصور است بر اين صنف كه اختيارى است و چون اين فعلها تابع قدرت و ارادتست واجب باشد از حال قدرت و ارادت و كيفيّت صدور افعال اختيارى از ان بحث كردن‌

فصل هشتم [تصوير صدور فعل از قادر مختار بالارادة]

در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختيارى از هر دو و هر گاه انسانى يا حيوانى ديگر صحيح بود يعنى مزاج او معتدل باشد باعتدالى كه لايق او باشد و اعضاى او سليم بود كيفيتى نفسانى در او حادث شود كه بسبب ان صدور و لا صدور حركات ارادى و