ميكنند فعل خدا است و تقدير او و كسب بنده است چه خداى تعالى با ايجاد ان فعل هم صفتى در بنده افريده كه آن را قدرت خوانند و بحقيقت ميان اين سخن و سخن اول تفاوت جز در عبارت اينست از جهت آنكه هر دو قوم گويند) (لا مؤثر الّا اللّه) (و اين قوم را جبريان خوانند و بازاء ايشان قومى گويند هر چه مدح و ذم ان راجع با بنده است فعل بنده است و او فاعل آنست و باختيار خود ميكند اگر خواهد كند و اگر نخواهد نكند و ان كارها را خداى تعالى باو باز گذاشته است و جواب از او خواهد و اين قوم را قدريان خوانند و باشد كه عدليان خوانند و باشد كه قوم اوّل را قدرى خوانند بسبب آنكه گويند كارها بتقدير خدا است و از جهت ابن خبر كه القدري مجوس هذه الامّة هر قومى قدرى حوالت با ديگر قوم كنند و ميان هر دو طايفه مقالت بسيار است حجت بزرگترين طايفه اول آنست كه باتفاق هر دو قوم خداى تعالى پيش از وجود بندگان دانست كه هر كس چكند اگر ممكن باشد كه خلاف كنند ممكن باشد كه علم خدا نه علم باشد و چون ممكن نباشد كه خلاف ان كنند ايشان را هيچ اختيار نباشد و نيز گويند كه قدرت و ارادت مردم نشايد كه فعل او بود چه اگر فعل او بود و او فاعل بحسب قدرت و ارادت بود او را در ايجاد قدرت و ارادت خود بقدرتى و ارادتى احتياج بود دور يا تسلسل لازم آيد و هر دو محالست و چون قدرت و ارادت مردم نه بفعل او بود هر گاه كه قدرت و ارادت در او آفريند واجب بود كه فعل از او صادر شود پس او را هيچ اختيارى نبود و نيز گويند اگر خداى تقدير كرده باشد كه چيزى بمردم رسد و او هيچ سعى نكند در تحصيل ان لا محالة باو رسد و اگر تقدير كرده باشد كه آن چيز باو نرسد و بسيار جهد كند در تحصيل ان محال بود كه باو رسد پس جهد و سعى مردم را هيچ تاثير نبود و جمله بخواست و ارادت او است خدا بود و حجت بزرگترين طايفه دوم آنست كه اگر بنده را اختيار و فعل نباشد تكليف او عبث باشد و دعوت انبيا و اولياء و كن و مكن بى‌فايده و جهد و سعى چرا بايد كرد و مدح و ذمّ متوجه نشود و اگر شود راجع با مردم نباشد و دين و كفر بخت نيك و بخت بد بود و ثواب و عقاب نه بر عمل باشد و بعضى دعوى ضرورت كنند در علم با آنكه مردم را فعلست و در ان مختار است و با آنچه مقتضاى عقل مطلق است در اين بحث بر ترتيب ايراد كنيم و التفات نكنيم بنصرت مذهبى با كه مقالتى تا آنچه حق باشد واضح شود انشاء اللّه وحده‌

فصل دوّم [تحقيق معنى وجوب و امكان‌]