نظر ارسطو

تقدم زمانى‌

براى مقايسه اين‌كه فعليت تقدم زمانى دارد بر قوه يا بالعكس، ارسطو يك بار محرك قوه را كه امرى بالفعل است و مولد امر بالقوه است و بار

ديگر غايت قوه يا به عبارتى فعليت آينده امر بالقوه را با حالت بالقوه‌اش مقايسه مى‌كند.

اما (فعليت) بر حسب زمان به اين نحوه مقدم است: آن «فعلى» كه نوعاً و نه عدداً، با (بالقوه) يكى است، مقدم بر آن است. منظورم اين است كه بر اين انسان بالفعل موجود، و بر «گندم» و بر «بيننده»، به حسب زمان مقدم‌اند. آن ماده، و آن بذر و آن نگرنده‌اى كه همانا بالقوه يك انسان و گندم‌اند، اما هنوز بالفعل چنان نيستند، اما اينها به حسب زمان بر موجودات بالفعل ديگرى مقدم‌اند كه از آنها، اينها پديد آمده‌اند، زيرا همييشه موجود بالفعل از موجود بالقوه به وسيله موجودى بالفعل پديد مى‌آيد؛ مانند انسان از انسان، و موسيقيدان از موسيقيدان. هميشه نخستين محركى وجود دارد. محرك قبلًا بالفعل هست.[1]

بنابراين از نظر ارسطو فعليت محرك و مولد مانند پدر و مادر بر امر بالقوه مانند نطفه، تقدم زمانى دارد، اما فعليت غايت مانند انسان، نسبت به حالت بالقوه‌اش مانند نطفه، تأخر زمانى دارد.

اين توضيح را مى‌توان با روابط زير نشان داد:

فعليت محرك (مولد) امر بالقوه امر بالفعل (غايت امر بالقوه)

[1] - مابعد، ثتا،b 9401 ، 26- 19.