تقرير شهيد مطهرى بر برهان سوم‌

چكيده اين برهان را استاد مطهرى، در مبحثى به‌نام «خلط ميان امكان ذاتى و استعدادى در برهان حكما» چنين بيان مى‌كند:

اگر ما براى زمان عدمى قائل باشيم كه آن عدم تقدم دارد بر وجود زمان، آيا در ظرف عدم، اين ممكن است يا واجب يا ممتنع؟ واجب و ممتنع كه نمى‌تواند باشد، پس ممكن است و اگر ممكن است، امكان جوهر است يا عرض؟ جوهر كه نمى‌شود عرض است، بنابراين بايد قائم به موضوع و محل باشد.

از نام مبحث چنين برمى‌آيد كه استاد مطهرى، متوجه اشكال اين برهان، كه خلط امكان ذاتى و امكان استعدادى است، شده است.[1] ايشان در جاى ديگر ميان اين دو امكان، شش تفاوت مى‌شمارد كه اصلى‌ترين تفاوت اين است:

امكان استعدادى يك امر موجود بالفعل است و اصلًا وجود عينى دارد و حال آن‌كه ما قبلًا گفتيم كه امكان ذاتى از معقولات ثانيه (منطقى) است و در عالم عين، ما به‌ازاء ندارد.[2]

ايشان تفاوت امكان استعدادى با امكان ذاتى را در تفاوت معقول ثانيه فلسفى با معقول ثانيه منطقى مى‌داند.

[1] - شرح منظومه، ج 3، صص 234- 219.

[2] - همان، ص 234.