صراط مسقيم را فراهم آورد. در تزيين باطنى نيز آراستن قلب به منجيات را به‌وى آموزش مى‌دهد تا با اصلاح اعمال، احوال قلب را اصلاح كند، با اصلاح وصفاى قلب، او را گام به گام در صراط مستقيم سير دهد و در نهايت به معرفت‌شهودى خداى سبحان باز رساند؛ از اين‌رو محقق فنارى در تعريف عرفان‌عملى مى‌گويد:

اگر علوم باطنى به آبادانى باطن تعلق گيرد و آن آبادانى با معاملات قلبى كه با پيراستگى از مهلكات و آراستگى به منجيات صورت گيرد، به آن علم، علم سلوك گويند.[1]

چنين تلاشى از سوى عارفان موجب شد تا علم سلوك، «علم معامله» يعنى علم اعمال قلبى و رفتار سلوكى نام گيرد و ارباب تهذيب و تزيين باطنى، «اصحاب معاملات قلب» نام گيرند.[2] عالمان علم سلوك بر اين باورند كه اعمال تزيينى، هنگامى سالك را تا پاى عرش ربوبى و لقاى الاهى مى‌رساند كه از دو خصيصه بهره‌مند باشند: يكى پيگيرى و استدامت و ديگرى پويايى و ترتّب.

اعمال مستدام‌

هرگاه انسان به توفيق الاهى و موهبت آسمانى، شوق وصال الاهى را در قلب خود احساس كرد، به‌گونه‌اى كه وى را در راه طلب برانگيزاند، او به‌عنوان مريد سالك، در صراط سلوك گام مى‌نهد و توجه‌اش به خداى خويش معطوف مى‌گردد، اراده‌اش در جهت سير در اين صراط متمركز مى‌شود و خود را به منزلى از منازل وادى سلوك و عملى از اعمال قلبى متصف مى‌سازد.

[1] - محمد بن حمزه فنارى، مصباح الانس، ص 26 و 27.

[2] - بنگريد به: ابوطالب مكى، قوت القلوب، ج 1، ص 276 و 302؛ ابوحامد محمد غزالى، احياء علوم الدين، ج 1، ص 5، 36 و 91؛ ج 14، ص 78.