پاره‌اى از مفاهيم عام اخلاقى عهده‌دار تنظيم موضع نفسانى انسان نسبت به عاقبت و پايان كار خويش است. شاخص‌ترين مفاهيمى كه در اين باب مطرح‌اند، عبارتند از: خوف، رجا، يأس و قنوط و ايمنى از مكر خداوند. چون يأس و قنوط به عنوان آفتى براى «بيم و خوف» و ايمنى از مكر خداوند آسيبى براى «اميد و رجا» محسوب مى‌گردند، در نتيجه محور بحث در اين قسمت «بيم و اميد» است و مفاهيم ديگر تحت همين دو عنوان مورد بحث قرار خواهند گرفت.

1. بيم‌

الف) مفهوم و ماهيت بيم: بيم يعنى احتمال بروز امرى ناخوشايند براى انسان در آينده بر اساس نشانه‌هاى قطعى يا ظنّى‌[1] كه به‌طور طبيعى، دردمندى و نگرانى را در پى خواهد داشت.[2] بنابراين «خوف و بيم» با «جُبن و ترس» تفاوت اساسى دارند؛ زيرا «جُبن» عبارت است از خوددارى نفس از دفاع و انتقام و امثال آن در جايى كه اقدام به آن عقلًا و شرعاً مجاز و نيكو است.[3] عالمان اخلاق در يك تقسيم اوليه خوف را به دو نوع پسنديده و ناپسند تقسيم نموده‌اند. خوف ناپسند همان بيمناكى از غير خداوند است و خوف پسنديده بيم از عذاب الهى، سرانجام بد و در واقع بيم از آثار و عواقب ناخوشايند اعمال و رفتار خويش است.

موضوع بحث ما در اين‌جا خوف پسنديده است.

ب) درجات بيم: منابع رايج اخلاق اسلامى، «ورع»، «تقوا» و «صدق» را از درجات «خوف» دانسته‌اند. بدين ترتيب پايين‌ترين درجه خوف آن است كه باعث شود كه او از ارتكاب ممنوعات و محظورات اخلاقى خوددارى نمايد. اين درجه از «خوف» را «ورع» مى‌نامند.

هرگاه بر قوت و قدرت «خوف» افزوده گردد و باعث شود كه آدمى علاوه بر خوددارى از محرمات، از ارتكاب شبهات هم خوددارى نمايد، به آن «تقوا» گفته مى‌شود. صدق در تقوا به آن است كه حتى از انجام برخى از امور مجاز و مباح بپرهيزد، تا مبادا زمينه ارتكاب حرام را فراهم كنند. و سرانجام آنگاه كه انسان در نتيجه شدت خوف از خداوند سر تا پا آماده خدمت مى‌شود و بيش از نيازش مسكنى نمى‌سازد و مالى نمى‌اندوزد و توجهى به مالى كه مى‌داند آن را روزىْ ترك خواهد نمود، نمى‌كند و هيچ نَفَسى از نفس‌هاى زندگيش را در راه غير خدا صرف نمى‌نمايد، در حقيقت در وادى «صدق» قدم نهاده است و صاحب چنين مقامى را «صدّيق» مى‌گويند. بنابراين مقام «صدق»، تقوا و ورع را نيز در خود دارد و «تقوا» در بردارنده ورع نيز هست و البته «ورع» نيز عفت را به همراه دارد؛ زيرا عفت چيزى جز خوددارى از

[1] - راغب اصفهانى: پيشين، ص 161

[2] - ر. ك: فيض كاشانى، محسن: پيشين، ج 7، ص 249؛ نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 1، ص 209

[3] - نراقى، محمدمهدى: پيشين، ج 1، ص 209