تكوينى بشر را نسبت به يك فعل خاص سلب نمى‌كند؛ همچنان كه وجود اكراه و اجبار و اضطرار نيز منافاتى با آزادى و اختيار تكوينى فاعل ندارد.[1]

بنابراين آنچه گاهى جبر روان‌شناختى و يا جامعه‌شناختى ناميده مى‌شود، هرگز مغايرتى با آزادى تكوينى و فلسفى انسان ندارد. آرى، همه بايدها و نبايدهاى اخلاقى يا حقوقى و عوامل روان‌شناختى و جامعه‌شناختى مى‌توانند در پيدايش اراده و تصميم فرد نسبت به انجام يا ترك عمل تأثير بگذارند و در بسيارى از موارد نيز چنين است؛ ولى اين دخالت‌ها از مجراى اراده تكوينى و آزاد انسان مى‌گذرد و هيچ‌گاه آدمى را به واقع مجبور و مسلوب‌الاختيار نمى‌كند.

دو. انگيزه و نيّت فاعل‌

برخلاف بسيارى از مكاتب اخلاقى، مكتب اخلاقى اسلام تأكيد فراوانى بر انگيزه و نيت فاعل عمل اخلاقى دارد. اصولًا از نگاه فلسفى صدور يك فعل از فاعل آزاد و مختار بدون وجود علل چهارگانه (فاعلى، مادى، صورى و غايى) امكان‌پذير نيست. مراد از انگيزه و نيت در اين‌جا همان علت‌غايى است كه فاعل را وادار به عمل مى‌كند. بنابراين اصل ضرورت وجود انگيزه در تحقق عمل اختيارى، امرى غيرقابل انكار است. ولى سخن در اين است كه آيا وجود انگيزه‌اى خاص در فاعل هنگام انجام عمل، شرط لازم براى ارزشمندى اخلاقى عمل است؟ بسيارى از مكاتب اخلاقى به اين پرسش پاسخ منفى داده‌اند.[2] در مكتب اخلاقى اسلام وجود انگيزه و نيّت در فاعل، شرط ضرورى براى ارزشمندى اخلاقى است.

بايد يادآور شد كه براى تحقّق نيت و انگيزه خاص، وجود دو ركن اساسى ضرورى است:

اولًا، فاعل بايد نسبت به انجام فعل قصد و توجه داشته باشد. ثانياً، هدف و انگيزه او از انجام فعل، فقط خوشايندى خداوند باشد كه از آن به «اخلاص» تعبير مى‌شود. در نتيجه، شرط يا عنصر فاعلى عمل اخلاقى، در صورتى مخدوش مى‌شود كه فاعل يا كار را از روى غفلت، سهو انجام دهد، و يا اين‌كه انگيزه‌اى غير از تحصيل خشنودى پروردگار داشته باشد. البته فقدان ركن اول، همواره به‌معناى فقدان ركن دوم خواهد بود؛ ولى ركن دوم در گرو ركن اول نيست.[3]

در فلسفه اخلاق اسلامى، عملْ هنگامى ارزش اخلاقى دارد و سزاوار پاداش نيكو است‌

[1] - ر. ك: علامه طباطبايى( ره): الميزان، ج 1، ص 107

[2] - به جز كانت، كه معتقد است عمل اخلاقى علاوه بر اين‌كه بايد مصداق انجام وظيفه باشد،« نيت انجام وظيفه» نيزشرط لازم براى عمل اخلاقى است.( ر. ك: ايمانوئل كانت: بنياد ما بعد الطبيعه اخلاق، ترجمه حميد عنايت و على قيصرى، ص 23- 24)

[3] - ر. ك: مطهرى، مرتضى: تعليم و تربيت در اسلام، ص 195- 196