فصل هفتم وجوه و نظائر در قرآن‌

يكى از مسايل قرآنى، مسأله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانى قرآن باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دستاويزى براى فتنه‌جويان شده است. فهم معانى قرآن نياز به ورزيدگى و انديشه عميق دارد تا امكان سدّ احتمالات ميسّر گردد، لذا شناخت وجوه و احتمالات و نيز اشباه و نظائر يك ضرورت تفسيرى به شمار مى‌رود. در اين زمينه كتاب‌ها و رساله‌هاى فراوانى نوشته شده و نيز تأليفاتى با عنوان «غريب القرآن» يا «تأويل مشكل القرآن» ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده‌اند.

اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، ابو الحسن مقاتل بن سليمان بلخى خراسانى (متوفاى 150) است. وى از تابعين به نام شمرده مى‌شود[1]. كتاب وى‌

[1] از معاصرين وى و كمى پس از وى كه در اين زمينه نوشته‌اند، مى‌توان افراد زير را نام برد: 1. ابان بن تغلب بن رباح( متوفاى 141)، تابعى بزرگ و صحابى برومند سه امام: علىّ بن الحسين السجاد و محمد بن على الباقر و جعفر بن محمد الصادق، كه داراى منزلتى شامخ مى‌باشد؛ 2. محمد بن السائب كلبى( متوفاى 146) صاحب تاريخ و تفسير معروف؛ 3. مورّج بن عمرو سدوسى( متوفاى 174)؛ 4. علىّ بن حمزه كسائى( متوفاى 182) از قرّاء سبعة و نحوى معروف؛ 5. نظر بن شميل( متوفاى 203)؛ 6. قطرب محمد بن المستنير( متوفاى 206)؛ 7. قرّاء يحيى بن زياد( متوفاى 207)؛ نحوى و اديب بزرگ معروف؛ 8. ابو عبيده معمر بن مثنّى( متوفاى 210) لغوى مشهور؛ 9. اخفش اوسط سعيد بن مسعده( متوفاى 216)؛ 10. ابو عبيد قاسم بن سلام( متوفاى 223)؛ 11. ابو العباس ثعلب احمد بن يحيى بن يسار( متوفاى 291)؛ 12. احمد بن محمد بن يزداد بن رستم( متوفاى حدود سال 300)؛ 13. ابراهيم بن محمد نفطويه( متوفاى 323)؛ 14. احمد بن كامل بن شجره( متوفاى 350)؛ 15. ابو عبد اللّه محمد بن يوسف كفرطابى( متوفاى 453). ر. ك: مقدمه كتاب« وجوه القرآن» حبيش تفليسى، تحقيق دكتر مهدى محقق، ص 22- 21.