«الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً، فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ‌[1]؛ اكنون خداوند، تخفيفى [در تكليف‌] روا داشت و دانست كه در نهاد شما سستى وجود دارد، پس هر صد تن از شما كه شكيبا باشد با دويست نفر و هر هزار نفر با دو هزار نفر مقابله ورزند و در اين صورت با اذن و مشيّت الهى پيروز مى‌گردند».

اين آيه نيز ناظر به آيه نخست است، وگرنه جاى‌ «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً» نبود، زيرا از اين آيه معلوم مى‌گردد كه پس از دستور نخست مسلمانان كوتاهى كردند و سستى از خود نشان دادند، تا موجب تخفيف ثانوى گرديد. لذا آيه دوم ناسخ آيه نخست مى‌باشد و از قسم نسخ ناظر به شمار مى‌رود. امام صادق عليه السّلام مى‌فرمايد: «نسخ الرجلان العشرة[2]؛ تكليف مقابله با دو نفر، تكليف مقابله با ده نفر را نسخ نمود».

ولى در عين حال استاد، در اين مورد منكر نسخ است و مى‌گويد: روشن نيست كه آيه دوم با فاصله زمانى پس از آيه نخست نازل گرديده باشد و احتمال مى‌رود هر دو آيه با هم نازل شده باشند. علاوه در نسخ بايستى به آيه منسوخ عمل شده باشد وگرنه در تشريع نخست لغويّت حاصل مى‌گردد. در نسخ شرط است مدتى بگذرد و به تكليف سابق عمل شده باشد، آن‌گاه نسخ انجام گردد. همچنين اضافه مى‌كند:

«سياق دو آيه خود شاهد بر اين است كه هر دو آيه با هم نازل گرديده‌اند. در نتيجه تكليف نخست، جنبه فضيلت و استحباب را دارد و تكليف دوم جنبه فرض و وجوب»[3].

البته شاهدى كه دلالت سياق دو آيه را بر وحدت نزول تأييد كند ارائه نفرموده‌اند. بلكه به عكس، سياق و لحن آيه دوم بر تأخّر نزول شهادت مى‌دهد، زيرا دلالت بر آن دارد كه مدتى گذشته و مسلمانان از خود ضعف و سستى نشان داده‌اند، تا موجب گرديده خداوند تخفيف دهد و تكليف را سبك نمايد. همچنين در مورد شرط عمل در مسأله نسخ بايد توجه داشت كه ضرورت ندارد كه عمل مثبتى انجام‌

[1] انفال 8: 66.

[2] تفسير صافى، ج 1، ص 676.

[3] البيان، ص 376- 375.