اعجاززدايى به تعبير ماكس وبر 12 و نه خروج دين‌ 13 يا سرشكستگى دين‌ 14 به تعبير مارسل گوشه، 15 بلكه عصر بازگشت به اعجاز و اعتقاد است. 16 باورهاى الهيات اجتماعى- سياسى، هم‌چون الهيات آزادى‌بخش‌ 17 برخاسته از امريكاى لاتين و الهيات مينجانگ‌ 18 از كره، الهيات وطن‌ 19 از تايوان و الهيات مجاهدت‌ 20 از فيليپين با منطقى نوى بازگشته‌اند. 21 آرى، واقعيت آن است كه اين روايت‌ها و قرائت‌هاى كلان نيستند كه بازگشته‌اند، بلكه شكل‌هاى جديدى از دين‌دارى هستند كه بيشتر در زيرمجموعه فرقه‌ها بررسى و مطالعه مى‌شوند. بازار دين امروزه داغ‌تر از هر دوره ديگر است. دين فردى، طبيعى، جمعى، اجتماعى، ملى و حتى بين‌المللى و جهان‌شمول نشان از تنوع محصول در اين بازار اعتقادات است.

پلوراليسم و انتخاب عقلانى‌

اگر اگوست كنت‌ 22 را نخستين متفكر جامعه‌شناسى بدانيم كه با ارجاع دادن دين به حوزه بافته‌هاى خرافات يا يافته‌هاى فيلسوفان و در نتيجه ناكارآمد بودن آنها براى توسعه علم در مفهوم پوزيتويستى آن داد سخن گفت، 23 ماكس وبر 24 را نيز بايد از جمله نخستين دانش‌ورانى محسوب كرد كه دين را به وادى‌اى كشاند كه شايد به غايت كمتر دينى است و كاركرد مادى دين به‌شمار مى‌رود. اما همان‌گونه كه اگوست كنت در نهايت با اقرار به ضرورت دين در جامعه انسانى به تدارك مذهب انسانيت پرداخت، مسئله اعجاززدايى‌ 25 وبرى جهان و تدارك سعادت انسان در همين جهان و به دور از ساختار نهادى اديان نيز هرچند با منطق مدرنيسم رواج يافت، با نگاه پست‌مدرنى به شدت انتقاد پذيرفت. استارك، جامعه‌شناس امريكايى، در دهه هشتاد سعى كرد به نوعى متمايز از وبر به مبحث انتخاب عقلايى دين براساس منطق پاداش و جزا در اديان مختلف بپردازد. به نظر او اديان نيز در رقابت خود با ديگر اديان تابع منطق عرضه و تقاضاى اقتصاد هستند. ايناكن، فينك، استارك در دهه نود به اين تحليل پرداختند كه هرميزان عرضه اديان در جامعه‌اى متنوع‌تر باشد، بازار دين‌دارى گرم‌تر خواهد بود و به هر ميزان كه عرضه‌كننده محصولات دينى در جامعه تك‌قطبى، انحصارگرا و مطلقه باشد، شور و حرارت دين و در نهايت دين‌دارى نيز كاهش مى‌يابد. 26 اما بروس‌