براى اين كه پرتويى بر سيماى اين حادثه عجيب افكنده شود به تشريح كوتاهى از تدبير مامون و تدبير امام در اين حادثه مى پردازيم.

* تحليل اوضاع و اهداف مامون‌

مامون از دعوت امام هشتم عليه السلام به خراسان چند مقصود عمده را تعقيب مى كرد:

هدف نخست:

اولين و مهمترين آنها تبديل صحنه مبارزات حاد انقلابى شيعيان، به عرصه فعاليت سياسى آرام و بى خطر بود.

همان طور كه گفتم، شيعيان در پوشش تقيه، مبارزاتى خستگى ناپذير و تمام نشدنى داشتند.

* دو ويژگى شيعيان‌

اين مبارزات كه با دو ويژگى همراه بود، تأثير توصيف ناپذيرى در برهم زدن بساط خلافت داشت. آن دو ويژگى يكى مظلوميت بود و ديگرى قداست.

شيعيان با اتكاء به اين دو عامل، نفوذ انديشه شيعى را كه همان تفسير و تبيين اسلام از ديدگاه ائمه اهل بيت است، به زواياى دل و ذهن مخاطبان خود مى رساندند، و هر كسى را كه از اندك آمادگى برخوردار بود، به آن طرز فكر متمايل و يا مومن مى ساختند.

و چنين بود كه دائره تشيع، روز به روز در دنياى اسلام گسترش مى يافت. و همان مظلوميت و قداست بود كه با پشتوانه تفكر شيعى اين جا و آن جا، در همه دورانها قيامهاى مسلحانه و حركات شورشگرانه را بر ضد دستگاههاى خلافت سازماندهى مى كرد.

درماندگى مامون‌

مامون مى خواست يكباره آن خفا و استتار را از اين جمع مبارز بگيرد و امام را از ميدان مبارزه انقلاب، به ميدان سياست بكشاند. و