در تاريخ معاصر كشور، افكار تجددطلبى و ملى‌گرايى- در مشروطه و نهضت ملى شدن صنعت نفت- قدرت را به‌دست آوردند، اما به علت‌هاى مختلف، ازجمله ناسازگارى آنها با فرهنگ، آيين و عقايد عمومى، پس از اندك‌زمانى شكست خورده، از دور تحولات خارج شدند. به‌عبارت‌ديگر، دو انديشه مزبور در عمل نتوانستند موفقيتى به‌دست آورند و هردو، تجربه‌اى شكست‌خورده و درسى براى تاريخ معاصر كشور هستند.

دو. قيام پانزده خرداد 1342[1]

پس از كودتاى 28 مرداد، نيروهاى مذهبى و ملى حاضر در نهضت ملى منزوى شدند و بخشى از حزب توده- كه تشكيلات زيرزمينى داشتند- از بين رفته، بخشى هم به خدمت رژيم شاه درآمدند. همچنين على امينى، وزير كابينه زاهدى، قرارداد نفتى‌اى با اصل 50- 50 امضا كرد كه عملًا مانند قبل از ملى شدن نفت بود.

از سوى ديگر، به‌منظور برقرارى امنيت داخلى مطمئن‌تر، در سال 1335 سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) جاى فرماندارى نظامى سابق را گرفت. افزون‌براين، ايران در راستاى «سياست سدبندى يا سد نفوذ» آمريكا در اطراف شوروى‌[2]- يعنى سياست ايجاد پيمان‌هاى زنجيره‌اى دفاعى ناتو، سنتو (ابتدا بغداد) و سيتو در اطراف اتحاد شوروى براى جلوگيرى از گسترش نفوذ كمونيسم- وارد پيمان بغداد شد، كه بعداً به‌دليل كودتاى 1958 م عراق و خروج عراق از آن، به پيمان مركزى يا سنتو[3] تغيير نام داد. پيمان ناتو شامل تعدادى از كشورهاى اروپايى مانند: انگليس، آلمان غربى، فرانسه، ايتاليا و تركيه، پيمان سنتو شامل سه كشور تركيه، ايران و پاكستان و پيمان سيتو شامل پاكستان و تعدادى از كشورهاى آسياى شرقى بود.

[1]. چون قيام پانزده خرداد هم بيانگر تلاش انقلابى حضرت امام و گروه‌هاى مذهبى در سال 1342 بود و هم توسط رژيم محمدرضاشاه سركوب شد، هم در قسمت قدرت سياسى مى‌توان بدان پرداخت، و هم در نيروى اجتماعى.

در زمينه قيام پانزده خرداد، به‌ويژه از منبع ذيل بهره‌گيرى شده است: قادرى، تحليلى از انقلاب اسلامى ايران، ص 41- 5.

[2].Containment .

[3].Central Treaty Organization .