ولنه، هلوسيوس، كندورسه، برناردن دو سن پير، بومارشه، دالامبر، علماى اقتصاد (كسنى، گورنى، تورگو، نكر و ...)، علماى دايرةالمعارف، رهبران انقلابى (ميرابو، دانتون و روبسپير).[1]

در روسيه، پيش از انقلاب 1917 م به‌ويژه پايان قرن نوزدهم ميلادى و آغاز قرن بيستم نيز، گروه‌هاى مختلفى مانند كادت‌ها (مشروطه‌خواهان)، سوسياليست‌هاى انقلابى (معتقدين غيرماركسيستى تقسيم زمين ميان دهقانان)، سوسيال دموكرات‌ها (ماركسيست‌هاى روسى كه در سال 1903 م به‌دليل اختلافات به دو گروه بلشويك به‌معناى اكثريت، به رهبرى لنين و منشويك به‌معناى اقليت، تقسيم شدند)، ليبرال‌ها، غرب‌گرايان و ضد غرب‌گرايان به پراكندن افكار جديد و نفوذ بر نخبگان و توده‌ها مشغول بودند و اين تلاش‌ها در فراهم كردن شرايط وقوع انقلاب 1917 م نقش به‌سزايى داشت.[2]

اين وضعيت به‌گونه‌اى خاص، در دهه‌هاى پايانى رژيم پهلوى در ايران نيز ديده مى‌شد؛ به‌طورى‌كه در دو دهه آخر اين رژيم، تلاش‌هاى گسترده روحانيت انقلابى و روشنفكران مسلمان را در فراهم آوردن زمينه‌هاى بازگشت به خويشتن و فرهنگ و درون‌مايه‌هاى خودى در برابر هجوم همه‌جانبه فرهنگى غرب و انديشه‌هاى غربى، مى‌بينيم. بى‌ترديد اگر اين مرحله نبود، انقلاب اسلامى نيز اتفاق نمى‌افتاد.

اينك به محتوا و ماهيت، تكوين و عوامل فراگيرشدن آرمان انقلاب اسلامى مى‌پردازيم:

الف) عناصر تشكيل‌دهنده آرمان انقلاب اسلامى‌

اسلام دينى جامع و كامل و دربرگيرنده تمام جنبه‌هاى فردى و اجتماعى زندگى بشر بوده، در همه حيطه‌ها ازجمله در سياست، اقتصاد، جامعه، فرهنگ، عرفان، اخلاق، علم و ... آموزه‌هاى ناب الهى دارد. ازاين‌رو، انقلاب اسلامى ايران نيز، در مقايسه با انقلاب‌هاى ديگر، يك آرمان انقلابى منحصر به فردى دارد كه افزون‌بر تأكيد بر جنبه‌هاى الهى ويژه، يعنى تشكيل جمهورى‌

[1]. برينتون، كالبد شكافى چهار انقلاب، ص 51 و 51.

[2]. فرو، انقلاب روسيه، ص 7- 3؛ كارمايكل، تاريخ انقلاب روسيه، ص 31- 13؛

Theofanis, Russia under the Last Tzar, P. 96- 68.