دوشنبه 11 دى 1300/ 2 ژانويه 1922/ 3 جمادى الاول 1340

* انتصاب جانشين كنسول انگليس در قزوين‌

«گودوين»(Good win) رئيس بانك شاهنشاهى‌ 1 قزوين كه به‌طور همزمان جانشين كنسول انگليس در قزوين بود به دليل آنكه رسيدگى به وظايفش در اين دو مسئوليت مانع از انجام مطلوب امور كنسولگرى شده بود. از امروز مسئوليت او در كنسولگرى به «ليوتنان گريوز»(Graves) واگذار شد. 2

[تصوير] عمارت قديمى بانك شاهنشاهى‌

______________________________
(1). بانك شاهنشاهى اولين بانك دولتى ايران است كه به نشر اسكناس پرداخت. به موجب امتيازنامه 1307 ق، تأسيس و اداره آن به مدت شصت سال به «بارون جوليوس رويتر»(Baron Julius Reuter) يهودى آلمانى تبارى كه تابعيت انگليس و دين مسيح را پذيرفته بود، واگذار شد.

روسيه تزارى كه با اين امتيازنامه مخالف بود از اعتراض شاهزادگان و روحانيون و مردم به اين امتياز حمايت كرد و در نتيجه شاه در سال 1873 م ناچار به لغو آن شد. اما بعد از كوشش‌ها و پيگيرى زياد نماينده رويتر و وزيرمختار بريتانيا در ايران امتياز تأسيس بانك شاهنشاهى به جاى پيشين كه لغو شده بود، اعطا شد.

دولت بريتانيا با فرمان سلطنتى، در بانك شراكت سى ساله كرد كه موفقيت مهمى براى بانك تلقى مى‌شد. بانك شاهنشاهى براى اطمينان از سودآورى، شعب خود را در مراكز صرافى ايران تأسيس كرد و هيچ‌گاه بيش از 25 شعبه نداشت. شعب آن در شهرهاى تبريز، رشت، همدان، كرمانشاه، مشهد، سلطان آباد (اراك)، قزوين، اصفهان، يزد، كرمان، بروجرد، شيراز، بوشهر، اهواز و محمره (خرمشهر) داير بود و در خارج از كشور در شهرهاى بمبئى، بغداد و بصره شعبى داشت. شعبه سيستان اين بانك به اصرار دولت هند تأسيس شد تا دولت روسيه نتواند در آنجا بانك تأسيس كند.

بانك كه وظايف بانك مركزى را در ايران به عهده داشت به تدريج مؤسسه‌اى معتبر شده و به صورت مركز امور مالى كشور درآمد. با افزايش قدرت و سابقه بانك، پرداخت وام به صورت حربه‌اى براى مداخله در امور سياسى درآمد. پس از اقتدار يافتن رضا خان، براى بهبود اوضاع مالى ايران، به دعوت دولت، دكتر «ميلسپو»(Millspaugh) آمريكايى به ايران آمد. بين بانك شاهنشاهى و ميلسپو در شروع مأموريت او تفاهم بود، به خصوص كه ميلسپو، كليه درآمد دولت را در بانك شاهنشاهى جمع كرد و بانك نيز با وجود ترقى نرخ بهره در ايران خوددارى كرد. به تدريج مناسبات بانك و ميلسپو رو به سردى نهاد. با تأسيس بانك ملى در سال 1309 ش، دامنه فعاليت بانك شاهنشاهى محدود شد.

در همين سال، دولت امتياز انحصارى نشر اسكناس را كه متعلق به بانك شاهنشاهى بود به مبلغ دويست هزار ليره، خريدارى كرد و در اختيار بانك ملى نهاد. همچنين بخش عمده‌اى از سپرده‌هاى بنك شاهنشاهى به بانك ملى منتقل شد و با وجود اين محدوديت‌ها بانك شاهنشاهى همچنان سودآور بود و مانند سال‌هاى اول تأسيس به صاحبان سهام 8% سود مى‌پرداخت.

در سال 1327 ش امتياز شصت ساله بانك به پايان رسيد. از آن پس با نام بانك ايران و انگليس در خاورميانه به فعاليت پرداخت. (عصر بى‌خبرى، ص 119- 114 و 182 و 190- 193؛ ايران و قضيه ايران، ج 1، ص 234 و 615؛ نقش انگليس در ايران، ص 160- 161؛ استيلاى امپرياليسم بر ايران و ...، ص 30؛ تاريخچه سى ساله بانك ملى ايران، ص 38- 39).

(2). مراسله سفارت انگليس به وزير خارجه، 11/ 11/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1339 ق، ك 3، پ 8، ص 24.