پنجشنبه 2 آذر 1300/ 24 نوامبر 1921/ 23 ربيع الاول 1340

* وقوع زلزله نيشابور

تقريبا در ساعت 11 صبح زلزله‌ 1 شديدى در نيشابور به وقوع پيوست ولى تلفات جانى در پى نداشت. 2

[تصوير] تصويرى از منطقه زلزله‌زده‌

______________________________
(1). نخستين زمين‌لرزه‌اى كه در تاريخ ايران ثبت شده، زمين‌لرزه سده چهارم پيش از ميلاد است كه منطقه‌اى را ويران كرد. براساس گفته دوريس ساموسى مؤلف كتابى درباره تاريخ يونان و مقدونيه كه در حدود 350 پيش از ميلاد نامدار بود «راگادر كشور ماد نام خود را از آنجا گرفته است كه زمين در پيرامون دروازه‌هاى خزر در اثر زمين‌لرزه‌ها چنان پاره شده بود كه شهرها و روستاهاى بسيارى ويران شده و مسير رودخانه‌ها تغييرات گوناگونى يافته بود.» پوسيدونيوس افاميه‌اى، در تاريخى كه در ميانه سده دوم پيش از ميلاد نوشته است مى‌افزايد كه در اين زمين‌لرزه «شمار بسيارى شهر و 2000 روستا ويران شد. نخستين رويداد ثبت شده در منطقه خاورميانه، زمين لرزه سال 658 م، در بصره است كه آسيبى به بار نياورد.

اما اولين زلزله ثبت شده در نيشابور در روز سه‌شنبه 18 شعبان 242 ق است كه زمين‌لرزه‌اى شديد، البرز شرقى را لرزاند و منطقه قومس و ناحيه خراسان غربى و توابع نيشابور را ويران كرد. در اين منطقه كه به طول 350 كيلومتر ميان البرز و دشت كوير، از خور تا فراسوى بسطام و در بخش‌هايى از طبرستان و گرگان كشيده شده است، دويست هزار نفر كشته شدند و همه روستاها ويران شد. در منطقه قومس، بيشترين زيان‌هاى زمين‌لرزه به دامغان رسيد كه نيمى از شهر ويران گرديد و حدود 45096 نفر كشته شدند. در مناطق كوهستانى دگرريختى‌هاى گسترده زمين و از جمله احتمالا گسلش سطحى، روى داد. شهر قديمى قومس، مركز پيشين ايالت، نيز ويران و احتمالا پس از زمين‌لرزه سرانجام متروك شد. يك‌سوم بسطام فروريخت و در منطقه ميان اين شهر و دامغان، دو نسل بعد هنوز اثرات زمين‌لرزه مشاهده مى‌شده است. طبرستان و گرگان نيز در اثر زمين‌لرزه آسيب ديد و زمين‌لرزه اثر فاجعه‌بارى بر منابع تأمين آب منطقه قومس داشت زيرا باعث خشكيدن چشمه‌ها و قنات‌ها شد و يا با به راه انداختن زمين‌لرزه‌هايى مسير رودهايى را كه به سوى دشت جريان داشتند، سد كرد. بيرون از اين منطقه، نيشابور در سوى شرق و ايالت جبال در سوى غرب و جنوب غرب قومس نيز به شدت لرزيدند و زمين‌لرزه در رى، قم و حتى در اصفهان حس شد و در آنجا نگرانى زيادى برانگيخت.

زمين‌لرزه ديگر نيشابور در سال 540 ق، با ويرانگرى محلى برخى از ساكنان نيشابور را به فكر مهاجرت انداخت. زمين‌لرزه ديگر اين منطقه در سال 649 ق رخ داد كه بخشى از «شادياخ» را به كلى ويران كرد.

و بالاخره زمين‌لرزه‌اى كه پيش از زمين‌لرزه سال جارى (1300 ش) در نيشابور رخ داده و ثبت شده است. زمين‌لرزه 30 جمادى الاول زمين‌لرزه فاجعه‌بارى در نيشابور و توابع آن روى داد. شهر كاملا ويران شد و تنها كسانى كه در بيرون از شهر بودند، جان سالم به در بردند و هيچ ساختمانى پابرجا نماند. شهر كنونى نيشابور مجددا ساخته شد. (تاريخ زمين‌لرزه‌هاى ايران، ص 128- 130 و 145).

(2). روزنامه اتحاد، 5/ 9/ 1300، ص 3.