شنبه 31 ارديبهشت 1300/ 21 مى 1921/ 13 رمضان 1339

* انتصاب سرتيپ انصارى به رياست حكومت‌نظامى تهران‌

پس از انتصاب كلنل كاظم خان سياح به رياست اركان حرب اداره قزاقخانه، محمود خان انصارى سرتيپ اداره قزاقخانه به سمت حكومت‌نظامى تهران منصوب شد. وى از بعد از ظهر امروز در اداره ايالتى حضور يافت و كار خود را آغاز كرد.

وزير جنگ نيز با حضور در اداره ايالتى دستورات لازم را به وى داد. 1

* مذاكره سران جنگل با فرماندهان ارتش روسيه‌

نخستين دور مذاكرات سران جنگل با فرماندهان ارتش روسيه، در انزلى برگزار شد. 2

* خروج روس‌ها از جنوب رشت‌

روسها جنوب شهر رشت را تخليه كردند. 3

* اعزام زبردست خان به تاشكند

ساعت پنج صبح امروز زبردست خان، عبد القدير خان (عبد القدير آزاد) 4 و هاشم آقا با پنج نفر مستحفظ از عشق‌آباد به تاشكند اعزام شدند. انتقال زبردست خان به درخواست مقامات تاشكند از عشق‌آباد صورت گرفت. 5

* حمايت روس‌ها از متمردين ايرانى‌

روس‌ها استرداد اموالى را كه زبردست خان و همراهانش غارت كرده بودند، به تحقيقات كميسيون نمايندگان طرفين موكول نمودند. معتصم السلطنه ضمن اعلام اين خبر، به تهران اظهار داشت: اين موضوع نشان‌دهنده حمايت روس‌ها نسبت به متمردين دولت ايران مى‌باشد. 6

______________________________
(1). روزنامه ايران، 1/ 3/ 1300، ص 1.

(2). سردار جنگل، ص 243.

(3). جنبش ميرزا كوچك خان بنابر گزارش‌هاى سفارت انگليس، ص 10.

(4). عبد القدير آزاد كه به عبد القدير سبزوارى و خراسانى نيز معروف است، فرزند ملاجان محمد، از اعقاب ملا هادى سبزوارى بود. وى تحصيلات حوزوى را تا كتاب شرايع در زادگاهش آموخت و پس از تأسيس مدارس جديد، علاوه‌بر علوم دينى، حساب و زبان فرانسه را نيز، در همان‌جا فراگرفت. پس از اتمام تحصيلات، در اداره پست شهر مشهد، استخدام و چندى بعد، مأمور انجام خدمت در اداره پست تربت حيدريه شد. ديرى نگذشت كه تصدى آن اداره، به وى واگذار شد. امضاى قرارداد 1919 م/ 1298 ش، بين وثوق الدوله و سرپرسى كاكس، سفير انگليس در ايران، با موجى از مخالفت‌هاى داخلى و خارجى روبرو شد. آزاد نيز، با تأسيس كميته‌اى هفت نفره در مشهد، با نام «حاميان مستضعفين»، به جمع معترضان پيوست. اين كميته با انتشار شب‌نامه‌هايى در مشهد، به انتقاد از اين قرارداد پرداخت. ليكن فعاليت آنها با دستگيرى اعضاى كميته متوقف ماند و آزاد متهم و مقصر اصلى شناخته شد و به اين سبب هشت ماه در زندان ماند. پس از آزادى از زندان، وى حزب كوچكى، به نام طرفداران قانون اساسى، در مشهد تأسيس كرد و به مخالفت با كارهاى ميرزا احمد خان قوام السلطنه، حاكم خراسان، پرداخت. آزاد در مقام رهبرى اين حزب و به منظور ايستادگى در مقابل قوام، تلاش كرد تا موافقانى در ميان رؤساى طوايف بيابد. در اين ميان، زبردست خان، از خوانين درگز كه با قوام دشمنى داشت، همراه تنى چند از خوانين ديگر، از اين وضعيت استفاده و به توصيه رهبر حزب، عبد القدير آزاد، شورشى را در دره‌گز آغاز كردند. اين امر، منجر به قتل حاكم دره‌گز شد.

اين شورش سرانجام سركوب شد و گروهى از شورشيان و رهبران آنها، از جمله آزاد، براى گريز از مجازات، به روسيه پناه بردند. اعلام عفو عمومى از جانب دولت در 12 مهر 1300، شرايط بازگشت چهار صد تن از همراهان آزاد را به وطن فراهم آورد، ولى آزاد و زبردست خان، پس از هجده ماه اقامت در تاشكند، سرانجام به ايران مراجعت كردند. چون آنها از نظر دولت مركزى وقت، نوعى شورشى و ياغى محسوب مى‌شدند، بلافاصله دستگير شدند و امير لشكر شرق براى او از تهران تقاضاى اعدام كرد. رضا خان سردار سپه اين تقاضا را پذيرفت؛ ليكن آنان با وساطت آقا شيخ حسين يزدى مجتهد و درخواست گروهى از مليون، از مجازات اعدام و حبس، رهايى يافتند. بلافاصله پس از آن، آزاد با استفاده از نفوذ مجتهد، اجازه نشر روزنامه هفتگى آزاد را به دست آورد و نخستين شماره آن را در 1302 ش، در مشهد منتشر كرد.