ارتش ايران استخدام بشوند. كرزن در ادامه با ذكر اينكه معتقد است قرار دادن ارتش زير نظر افسرانى با مليت واحد، ترجيحا انگليسى، به صلاح ايران است افزود: اگر سيد ضياء مى‌خواهد براى مقاصد ديگر، مليت‌هاى ديگرى استخدام كند آنها «بايد بلژيكى‌ها يا احيانا سوئدى باشند.» 8

______________________________
(1). داوود مفتاح (مفتاح السلطنه) در سال 1252 ش در تهران به دنيا آمد. وى پسر ميرزا محمود خان مفتاح الملك و داماد ممتحن الدوله بود. داوود مفتاح در سال 1274 ش به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال 1277 ش، به رياست اداره دول غيرهمجوار ترفيع يافت و در پايان همان سال در سفارت ايران در لندن، دبير اول سفارت بود و بيش از ده سال در اين سمت باقى بود. و در همين دوران موفق به دريافت نشان از ملكه انگلستان گرديد. در سال 1287 ش، به سمت سركنسول رهسپار هندوستان شد. ولى پس از يك سال و چند ماه به ايران بازگشت و به مديريت كل وزارت خارجه برگزيده شد و پس از چند ماه براى بار دوم به سمت وزير مقيم و سركنسول به هندوستان رفت و تا سال 1300 ش، با اين سمت در آنجا ماند.

پس از آن وزيرمختار ايران در لندن بود. پس از بازگشت به تهران، نخست به معاونت كل وزارت خارجه و سپس به كفالت وزارتخانه منصوب شد. در مهرماه 1305 ش، با سمت وزيرمختار ايران در آمريكا، رهسپار آمريكا شد و مأموريت وى تا فروردين 1309 ش، در واشنگتن به طول انجاميد. نامبرده به زبان فرانسه و انگليسى تسلط كامل داشت. (فرهنگ رجال قاجار، صص 179- 178؛ شرح حال رجال سياسى نظامى ايران، ج 3، ص 1512، 1513؛ رجال وزارت خارجه ...، ج 1، ص 165؛ مجله آينده، س 1371، شم 6- 1، ص 117؛ مجله ايران و آمريكا، س 1325، شم 3، ص 11).

(2). تلگراف مفتاح السلطنه از لندن به وزارت خارجه، 5/ 2/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1300، ك 66، پ 26، ص 2.

(3). اسناد وزارت خارجه، س 1300، ك 66، پ 26، ص 2، حاشيه سند.

(4). روزنامه ايران، 8/ 2/ 1300، ص 1.

(5). حسن وثوق، (وثوق الدوله) فرزند ميرزا ابراهيم خان معتمد السلطنه است.

وثوق در ضمن خواهرزاده امين الدوله، صدراعظم مظفر الدين شاه و داماد ميرزا عبد الوهاب خان آصف الدوله شيرازى و برادر بزرگ قوام السلطنه است.

حسن وثوق در 1250 ش، در تهران به دنيا آمد. وثوق الدوله در منزل، تحت نظر معلمين خصوصى به تحصيل پرداخت و مقدماتى از صرف و نحو عربى و فقه و اصول را آموخت. آن‌گاه به مدرسه مروى رفت و در تكميل زبان فارسى، عربى، فقه، اصول و حكمت جديتى كامل مبذول داشت و زبان انگليسى و فرانسه را نيز فراگرفت. در 1310 ق، معتمد السلطنه پدر وثوق، مستوفى اول آذربايجان بود. وثوق مدت‌ها رياست دفتر استيفا را، كه همان پيشكارى دارايى است، در آذربايجان به عهده داشت.

دو سال بعد لقب وثوق الدوله گرفت و تا مشروطيت داراى همان سمت بود.

پس از صدور فرمان مشروطيت و انتخابات مجلس شوراى ملى، وثوق الدوله از طرف اعيان تهران به وكالت مجلس انتخاب گرديد. در انتخابات هيئت رئيسه، صنيع الدوله به رياست و وثوق الدوله به نيابت اول و رياست كميسيون ماليه مجلس رسيد. كميسيون ماليه در مجلس اول اهميت مخصوصى داشت زيرا كميسيون مزبور مأمور جرح و تعديل حقوق و مستمرى‌ها بود.

بعد از فتح تهران و خلع محمد على شاه از سلطنت، يك كميسيون عالى مركب از سى نفر عهده‌دار امور كشور شدند. در اين كميسيون، وثوق الدوله، عضو مؤثر و فعال بود. انتخاب عضد الملك به نيابت سلطنت و تعيين يك هيئت وزيران موقت براى گردش كارها و ايجاد نظم در كشور از جمله تصميمات اين كميسيون بود.

كميسيون عالى از ميان خود پنج نفر را انتخاب نمود تا به حساب محمد على ميرزا رسيدگى و موجبات خروج او را از ايران فراهم نمايند. وثوق الدوله رياست هيئت پنج نفرى را عهده‌دار گرديد. انتخابات دوره دوم مجلس شوراى ملى پس از فتح تهران به صورت دو درجه‌اى در تمام شهرهاى ايران آغاز شد. در اين انتخابات وثوق الدوله از تهران به نمايندگى مجلس انتخاب شد. در مهر 1288 از طرف مجلس شوراى ملى، محمد ولى خان سپهدار تنكابنى به رئيس الوزرايى انتخاب و پس از چند روز وزيران خود را به مجلس معرفى نمود. در اين معرفى وثوق الدوله به سمت وزير عدليه تعيين شد. اين كابينه چهار بار ترميم گرديد. در ترميم‌هاى بعدى سمت وثوق الدوله تغيير نمود و به وزارت ماليه منصوب شد. جانشين مستوفى، سپهدار تنكابنى بود و سپهدار در آخرين ترميم كابينه خود، وثوق الدوله را به سمت وزارت داخله منصوب نمود. بعد از سپهدار نوبت به صمصام السلطنه بختيارى رسيد كه پنج بار كابينه خود را ترميم كرد. در تمام پنج نوبت ترميم، ميرزا حسن خان وثوق الدوله وزارت امور خارجه را بر عهده گرفت. در كابينه ميرزا محمد على خان علاء السلطنه كه بلافاصله بعد از صمصام السلطنه تشكيل شد، كماكان وزارت امور خارجه به عهده وثوق الدوله قرار داشت، ولى پس از چندى در دولت تزلزل ايجاد گرديد و وثوق وزارت را رها نموده به اروپا رفت. پس از بازگشت از اروپا در كابينه مستوفى به وزارت ماليه انتخاب گرديد.

در شهريور 1295 احمد شاه، وثوق الدوله را به رئيس الوزرايى برگزيد. در نخستين روزهاى زمامدارى وثوق الدوله، كميته‌اى به نام كميته مجازات، موجوديت خود را اعلام نمود و برنامه خود را اعدام انقلابى خائنين به كشور اعلام كرد و مرتبا شب‌نامه‌هايى در مورد ترور افراد انتشار مى‌داد. قصد اين كميته از بين بردن وثوق الدوله و نزديكان او بود.

وثوق الدوله پس از كناره‌گيرى از رياست دولت، چندى بيكار بود تا در آبان ماه 1296 در كابينه سلطان عبد المجيد ميرزا عين الدوله، وزير علوم و اوقاف شد.

پس از او به ترتيب مستوفى الممالك و صمصام السلطنه رئيس الوزراء شدند تا بار ديگر نوبت به وثوق الدوله رسيد. در روز هفتم مرداد 1298 اين قرارداد به امضاى وثوق الدوله رئيس الوزراء و سرپرسى كاكس وزيرمختار انگلستان در تهران رسيده و مبادله شد.

پس از مسافرت احمد شاه موج مخالفت در تمام كشور اوج گرفت و وثوق الدوله نسبت به آنها شدت عمل نشان داد. به‌هرحال قرارداد 1919 سرنگرفت و احمد شاه به ايران بازگشت و وثوق الدوله در تيرماه 1299 از رياست دولت كناره‌گيرى نموده و پس از چندى به اروپا رفت. مسافرت وثوق الدوله قريب پنج سال به طول انجاميد. در اين مدت طولانى، نسبت به تكميل تحصيلات خود در رشته فلسفه كوشيد و در اواخر اسفند 1304 به ايران بازگشت.

وثوق الدوله در خرداد 1306 در كابينه حسن مستوفى به سمت وزير ماليه تعيين و معرفى شد و در انتخابات دوره شش مجلس شوراى ملى به نمايندگى از تهران انتخاب گرديد. در شهريور 1306 در ترميم كابينه به وزارت عدليه منصوب شد.

وثوق الدوله در بهمن‌ماه 1306 از كابينه خارج شد و جاى خود را به داور داد و چون به نمايندگى انتخاب شده بود، به پارلمان رفت. در دور هفتم، بار ديگر وثوق الدوله از تهران به وكالت رسيد.

حسن وثوق الدوله در اواخر عمر حافظه خود را از دست داده بود و غالبا در باغ سليمانيه مى‌زيست و سرانجام در بهمن‌ماه 1329 درگذشت و در مقبره خانوادگى واقع در قم مدفون گرديد. (زندگينامه و شرح حال وزراى امور خارجه، ص 137- 145).

(6). تلگراف داوود مفتاح السلطنه از لندن به وزارت خارجه، 6/ 2/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1339 ق، ك 13، پ 5، ص 22

(7). اسناد وزارت امور خارجه، س 1339 ق، ك 2، پ 14، ص 73.

(8).Curzon to Norman ,52 April 1291 ,Fo 614 /86 .