گرايش شيعى ظهور و بروز يافت كه شكل‌گيرى صفويه در ايران را مى‌توان نقطه عطفى در اين زمينه دانست. همكارى عالمان دينى با سلاطين صفوى راه را براى تأمّلات نظرى در حوزه سياست و حكومت گشود. رهبران دينى بنا بر نظريه ولايت فقيه كه در آثار عالمان اين عصر نيز انعكاس يافته است، با ضرورى دانستن حكومت در جامعه در جهت برقرارى نظم و اجراى قانون اطاعت از حاكمان را بنا به ضرورت و پرهيز از هرج و مرج ضرورى مى‌دانستند.[1]

تامل در منحنى تحول ارتباط ميان دين و سياست در عصر صفويه به عنوان نقطه عطفى در تاريخ ايران و تحولات قبل و بعد آن، نشانگر فقدان مشروعيت حكومت‌هاى جائر[2] در عصر غيبت است اما به رغم آن تامل جامعه شناختى پيرامون موضع گيرى عالمان دينى نشانگر نظريه‌هاى گوناگونى است كه از سوى آنان در قبال رفتار سياسى حكومت‌ها ارائه شده است. اين رويكردها را مى‌توان چنين برشمرد:

1. انزوا و تقيه؛ عالمان دينى از ابتداى عصر غيبت و همزمان با استيلاى خلافت عباسى با حكومت‌ها در چالش به سر برده‌اند و فشار روز افزون حاكمان ستمگر موجب اتخاذ راهبرد تقيه از سوى آنان و با هدف حفظ دين و مصالح جامعه اسلامى بوده است. در اين نظريه ضمن عدم به رسميت‌

[1]. ر. ك: محمد يوسف ناجى، رساله در پادشاهى صفوى، به كوشش رسول جعفريان و فرشته كوشكى( تهران: مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، 1387) و حجت الله على‌محمدى، سير تحول لايت فقيه در فقه سياسى شيعه( تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي 1387) و رسول جعفريان،" منابع فكر و فقه سياسى شيعه در دوره صفوى؛ مرورى بر رساله‌هاى خراجيه"، فصلنامه حكومت اسلامى، شماره: 21.

[2]. حكومت جائر در اصطلاح فقها در مقابل حكومت عادل كه مصداق آن حاكميت معصوم است مى‌باشد و در عصر غيبت فقيهان كه نيابت از سوى امام معصوم دارند مى‌باشند و حكومت جور به هرگونه حكومتى اطلاق مى‌شود كه فاقد اين ويژگى باشد.