18. ابو حنيفه گفت: «من فقيه‌تر از جعفر بن محمد صادق عليه السّلام نديده‌ام؛ وقتى منصور او را احضار كرد مرا هم فراخواند و به من گفت: اين ابو حنيفه همانا مردم مجذوب جعفر بن محمد شده‌اند. مسائل سختى را آماده كن تا نتواند جواب بدهد.

من هر سؤالى كه مى‌كردم جواب مرا مى‌داد و مى‌گفت: شما چنين عقيده داريد و ديگران چنين عقيده دارند و ما چنين».[1] 19. نوح بن دراج گفت: به ابن ابى ليلا گفتم: «آيا به خاطر گفته يك نفر عقيده و حكم خود را ناديده مى‌گيرى و آن را ترك مى‌كنى؟ گفت: نه مگر براى يك نفر. گفتم او كيست؟ گفت او جعفر بن محمد عليه السّلام است.» اين اعتراف فقيهى از فقهاى اين عصر و قاضيى از قضات دولت اموى و عباس است. او اعتراف مى‌كند كه امام صادق عليه السّلام فقيه‌ترين مردم دنياست.[2] اينها، جملگى، نمونه‌اى از بسيار بودند كه دلالت مى‌كردند كه از اوايل قرن دوم به بعد، كلمه فقه در معناى مصطلح آمده است؛ به طورى كه بر متتّبع پوشيده نيست كه به طور اطلاق و بدون آن كه قرينه معيّنه‌اى همراه آن باشد، معناى اصطلاحى فقه از آن متبادر است. و اين، خود، دليل نقل لفظ از معناى لغوى؛ يعنى فهم، به معناى اصطلاحى است كه همان علم به احكام باشد.

فقه تداوم علم انبيا

مسئله دومى كه مطرح كرده بودند، مغايرت بين علم فقها و علوم انبيا بود و چنان پنداشتند كه ساير عالمان وارثان انبيا هستند، ولى فقها وارث آنان نيستند و با اين ذهنيت كه خالى از نوعى عصبيّت نيست، چنين نوشته‌اند:

علم به معناى دانستن حقايق است ... هر دانشمندى در همان مورد و موضوع دانش‌

[1] - اسد حيدر، الامام الصادق، ج 3، ص 335:« قال أبو حنيفه: ما رأيت أفقه من جعفر بن محمد الصادق عليه السّلام لمّا أقدمه المنصور بعث اليّ المنصور؛ فقال، يا ابا حنيفه! إنّ الناس قد افتتنوا يجعفر بمن محمد؛ هيّى‌ء له من المسائل الشداد. فجعلت ألقى عليه، فيجيبني، فيقول: أنتم تقولون كذا و هم يقولون كذا و نحن نقول كذا».

[2] - قال نوح بن درّاج: قلت لابن أبي ليلا: اكنت تاركا قولا قلته و قضاء قضيت بقول أحد؟ قال: لا، إلّا لرجل. قلت:

من هو؟ قال: هو جعفر بن محمد. هذا قول فقيه من فقهاء ذلك العصر و قاض من قضاة الدولتين الأموية و العباسيّه بأنّه أفقه أهل الدنيا.