و سكنات را در حيطه محاسبه الهى قرار داده است.[1] در اين خطاب حتى ذره‌اى از اعمال هم ناديده گرفته نشده و نخواهد شد.[2] با توجه به اصول قبل و انضمام شمول و گستردگى احكام الهى بايد اعتراف كرد كه انسان در تمام زمينه‌هاى تكاملى، دقيقا مورد توجّه دين مى‌باشد. هيچ مكتبى اين‌گونه انسان را زير پوشش قرار نداده است. اسلام در سايه وحى از نهانى‌ترين اسرار اين تكامل پرده برداشته است. شكّى نيست كه اين امر فقط از مكتبى برمى‌آيد كه از عالم غير متناهى نشأت گرفته و از همه رازورمز زندگى آگاه باشد. كسانى كه انسان را موجودى ابتر مى‌دانند و او را در حصار مادّيت زندانى مى‌كنند، هرگز توان ارائه، بلكه فهم چنين مسائلى را ندارند.

اين نكته رازى است بزرگ و تذكارى است بس ارجمند، تا خردمندان از سرنوشت انسان غافل نشوند. بى‌توجهى به اين امر بيان‌گر جهلى عميق است كه ريشه در باورهاى پست مادّى دارد. جهلى بنيان‌سوز كه در طور تاريخ جسارت‌ها و اهانت‌هاى جبران ناپذيرى را به كرامت‌هاى انسانى وارد كرده است.

هم چنان‌كه يادآور شديم قدرت عادى انسان از وصول به حقايق و حياتى عاجز است. با ابزارهاى عقلانى، واقعيات و حياتى قابل تحليل و بررسى نبوده و نيست.

تاريخ هميشه شاهد انسان‌هايى بوده كه با بلندپروازى‌هاى نادانسته خود در نهايت جهالت و بى‌خبرى به دره‌هاى خطرناك ضلالت سقوط كرده‌اند، در هر حال احتياطى بازدارنده ايجاب مى‌كند كه هرگز دستورات الهى را ناديده نگرفته و هداياى افق وحى را با پندارهاى سطحى خود قياس نكند.

با توجه به اصولى كه مطرح شد، با صراحت و قاطعيت مى‌توان ادعا كرد كه زير سؤال بردن دين از ارزش علمى و تحقيقى برخوردار نيست؛ زيرا عقل توان ارزيابى حقايق و حياتى را نخواهد داشت. البته اگر فرض كنيم عقل بتواند در افق وحى قرار بگيرد همان را مى‌يابد كه قدرت وحيانى مى‌داند، ولى اين فرض بعيد و بسيار دور از واقعيت است.

[1] - كهف( 18) آيه 49:\i« لا يغادر صغيرة و لا كبيرة الا احصها».\E

[2] - زلزله( 99) آيه 7 و 8:\i« فمن يعمل مثقال ذرّة خيرا يره* و من يعمل مثقال ذرّة شرّا يره».\E