بود. (علاقه‌مندان در اين باره به گفتار حضرت عليه السّلام در منابع تاريخى مراجعه كنند).

با توجه به مطالبى كه گذشت، مى‌توان اطمينان و بلكه قطع و يقين پيدا كرد كه حسنين عليهما السّلام در جنگ‌هاى آن دوره شركت نداشته‌اند و آنچه در اين باره به آن دو نسبت داده مى‌شود، از اساس باطل است.

سهمى در كتاب تاريخ گرگان مى‌گويد:

«عباس بن عبد الرحمن مروزى در كتاب خود، تاريخ جرجان گفته است: حسن بن على و عبد اللّه بن زبير در مسير خود به گرگان، از اصفهان گذر كردند. اگر اين گفته درست باشد، معلوم مى‌شود كه اين حادثه در زمان خلافت امير المؤمنين، على بن ابى طالب- رضى اللّه عنه- بوده است.»[1]

در مورد شركت بعضى از بزرگان و مخلصان صحابه در اين فتوحات، بايد متذكر شد كه ظاهرا از حقيقت امر غافل بوده و منظورشان خدمت به دين خدا و يارى اسلام و مسلمين بوده است، و از طرفى آن‌طور كه برمى‌آيد، از نظر پيشوايان معصوم درباره اين فتوحات بى‌اطلاع بوده‌اند، زيرا همان‌طور كه ديديم، آشكارا تلاش مى‌شد كه مردم نظر على عليه السّلام را در اين باره ندانند و چه بسا هيأت حاكمه، آنان را با اعمال فشار در چنين كارهاى مهمى اعزام مى‌كردند.

[1] - تاريخ جرجان، ص 9.