فصل دوم: جنبش مشروطيت‌

پس از لغو قرارداد تالبوت و موفقيت جنبش مردمى به رهبرى روحانيون و مراجع، حركت‌هاى اجتماعى و فكرى تحت‌تأثير عوامل متعدد، از جمله سفر به هند و اروپا، تشكيل جلسات بحث و گفتگو و انتشار اعلاميه و نشريات، به تدريج شكل گرفت. الگو گرفتن از مدل تحزب و سازمان‌هاى مخفى و علنى در غرب، فعاليت‌هاى تشكيلاتى سيدجمال‌الدين اسدآبادى در چند كشور، سخنرانى‌ها و تأليفات وى، افزايش حضور و نقش اجتماعى و سياسى نيروهاى مردمى را به‌دنبال داشت. هر چند سازمان‌هاى جاسوسى انگليس و روس تلاش فراوانى در منحرف كردن يا متوقف ساختن اين حركت ضداستبدادى و ضداستعمارى داشتند.

ناصرالدين شاه قاجار در سال 1275 به دست ميرزا رضا كرمانى از شاگردان سيدجمال‌الدين اسدآبادى در حرم حضرت عبدالعظيم در شهر رى كشته شد. پس از به دار كشيده شدن ميرزا رضا، سيدجمال‌الدين نيز به شكل مشكوكى در استانبول درگذشت.

مظفرالدين شاه بى‌لياقت‌تر و ناتوان‌تر از پدر سلطنت را از او به ارث برد و طبق معمول با تشريفات پرهزينه‌اى اداره امور كشور را به دست گرفت. تغييرات بسيارى در سازماندهى و مقامات كشورى و لشگرى داد و عوامل خارجى نفوذ بيشترى يافتند و در عمل، كشور بين روس و انگليس تقسيم شد. در اين دوره قراردادهاى متعددى بسته شد كه هر يك بخشى از كشور را در اختيار بيگانگان قرار داد. وام‌هاى بسيارى براى پرداخت قروض و اداره امور جارى، با بهره‌ها و تعهدات سنگين گرفته شد.