2. نبودن مانع خارجى كه از جنبش جلوگيرى مى‌كند.[1] 3. هر انسانى بتواند مصلحت خويش را به شيوه مورد نظر خود دنبال كند مشروط بر اين‌كه به مصالح ديگران آسيبى نرساند.[2] 4. فقدان موانع در راه تحقق آرزوهاى انسان.[3] كثر اين تعريف‌ها كه در مورد آزادى انجام گرفته است، از حدّ يك تعريف لغوى و به اصطلاح تعريف لفظى تجاوز نمى‌كند.

مثلا تعريف نخست، كه معروف‌ترين براى آزادى است، بيشتر جنبه تعريف لغوى دارد و از دو نظر نارسا است:

1. نفى سلطه خارجى كاملا جنبه سلبى دارد، و بايد جنبه ايجابى آزادى نيز در كنار آن گفته شود، فرض كنيد در جامعه‌اى زندگى مى‌كنيم كه سلطه خارجى در آن وجود ندارد و بر فرض وجود، نمى‌تواند در خواسته‌هاى ما اثر بگذارد، بالأخره بايد تحت عاملى زيست كنيم و از آن الهام بگيريم، و در غير اين صورت از زندگى فردى و اجتماعى بازمانده و در نيمه راه متوقف مى‌شويم.

چيزى‌كه مى‌تواند، جنبه ايجابى آن را بيان كند و اين است كه بگويم: «پس از نفى سلطه و جبر، به مقتضاى طبيعت خود عمل‌

[1]. هابر- لويتان به نقل از آزادى و تربيت، ص 9.

[2]. جان استوارت ميل، درباره آزادى.

[3]. آنيرابرلين چهار مقاله در باب آزادى، ص 46.