بر رسائل شيخ برمى‌آيد- وى در اين مدت، مبانى و گفتار شيخ اعظم را حفظ كرد و در جاى‌جاى كتاب به ذكر آنها پرداخت.

پس از درگذشت شيخ اعظم در سال 1281 ه. ق وى با حضور در محضر حضرات آيات عظام ميرزا محمّد حسن شيرازى و ميرزا حبيب اللّه رشتى، به تكميل دانسته‌هاى خويش پرداخت. با مهاجرت ميرزاى شيرازى به سامرّاء، او و حاج سيد صادق قمى تنها به درس ميرزا حبيب اللّه رشتى رفتند، و تا سال 1296 ه. ق به مدّت 16 سال از بحثهاى فقه و اصول آن وارث دانش شيخ انصارى‌[1] بهره بردند.

در حدود سال 1296 ه. ق، وى به همراه هم مباحثه خويش رهسپار سامّرا شد و به مدّت دو سال نيز از درس آيت اللّه ميرزا محمّد حسن شيرازى بهره برد و در سال 1298 ه. ق به قم مراجعت كردند.

مرجعيت و تدريس‌

با آمدن ايشان به قم، چشمها همه به او و هم بحثش دوخته شد. مردم حق‌شناس قم كه دو تن از بهترين شاگردان استاد استادان ميرزا حبيب اللّه رشتى و ميرزاى شيرازى را در ميان خود مى‌ديدند، سخت شادمان شدند و اطراف آنان را بگرفتند. آن دو نيز به تدريس علوم دينى، وعظ و ارشاد، هدايت مردمان، تأليف كتب علمى، امامت جماعت، افتا، و چاره‌جويى مشكلات مردم پرداختند.

مرحوم حاج آخوند سالها در مسجد مقدس امام حسن عسكرى عليه السّلام اقامه جماعت و ارشاد و موعظه مى‌كرد، و رسيدگى به دعاوى، قضاوت شرعى، حكومات و حل و

[1]. ميرزاى رشتى خود فرموده است: شيخ مرحوم سه چيز داشت: علم، سياست و زهد. علم خود را به من و سياستش را به آقا حسن شيرازى بخشود، و زهدش را هم خود به گور برد. شيخ انصارى هم فرموده بود: من براى سه نفر درس مى‌گويم: ميرزا محمّد حسن شيرازى، ميرزا حبيب اللّه رشتى و آقا حسن نجم آبادى. ر. ك: تهرانى، نقباء البشر، ج 1، ص 438.